سالیانه وقوع حوادث در صنعت ساختمان باعث وارد آمدن خسارت های مالی، جانی و زیست محیطی زیادی به شرکت ها و سازمان ها و خانواده فرد حادثه دیده می گردد. علاوه بر خسارت های مستقیم و مشهود، هزینه ها و پیامدهای دیگری از قبیل بی سرپرست شدن خانواده ها، مسایل روحی و روانی حادثه دیده، خانواده و افراد نزدیک و نگهداری از حادثه دیده و ... قابل تامل می باشد. توجه به این مطالب ایجاب می کند تا با بررسی و تجزیه و تحلیل علل بروز حوادث، نتایج حاصل جهت ایمن سازی و شناسایی ریسک ها و خطرات محیط کار به کار گرفته شود.
صنعت ساختمان یکی از اشتغال زاترین صنایع در کشور است. لذا توجه به مسایل مربوط به ایمنی محیط کار و سلامت کارگران باید از درجه اهمیت بالایی برخوردار باشد. ریسک ها و کانون های خطر در کارگاه های ساختمانی بسیار متنوع و پیچیده می باشند عدم توجه کارشناسانه و دقیق به این موضوع می تواند آثار و تبعات جبران ناپذیری را براي گروه های مختلف کاري در برداشته باشد. بنابراین بررسی و تجزیه و تحلیل دقیق علل بروز هر حادثه در کارگاه های ساختمانی باید مورد توجه خاص مسوولان باشد. هر چند نمی توان به طور مطلق و کامل از بروز حوادث جلوگیری کرد، با اتخاذ تدابیر ایمنی در رعایت مقررات حفاظتی می توان تا حدود زیادی میزان و شدت حوادث را کاهش داد. در این تحقیق سعی بر آن شده است با شناسایی عوامل موثر در بروز حوادث در کارگاه های ساختمانی و تجزیه و تحلیل آماری آنها راهکارهای موثری جهت پیشگیری از حوادث پیشنهاد گردد.
بررسی ها و تحقیقات میدانی در شهرستان مورد بررسی حاکی از این مطلب است که 34 مورد حادثه ناشی از کار در سال 87 در بخش ساختمانی مورد بررسی قرارگرفته است. این رقم، 45 درصد از کل حوادث شهرستان را دربرمی گیرد. این آمار تنها بخشی از حوادث به وقوع پیوسته در بخش ساختمان را پوشش داده است و آمار واقعی بیش از این مقدار می باشد. این مهم، ایجاد یک سیستم مدیریت ایمنی یکپارچه و موثر در صنعت ساختمان را ایجاب می کند.
2- نقش مالکان و پیمانکاران در حوادث ساختمانی
یکی از عوامل مهم و تاثیر گذار در اجرای سیاست ها و قوانین ایمنی در کارگاه ها، عامل مدیریت می باشد. با توجه به اهمیت این موضوع یکی از ابعاد مهم مد نظر در بررسی و تجزیه و تحلیل حوادث ساختمانی، نوع مدیریت کارگاه می باشد. بر اين اساس در آنالیز حوادث سال 87 در بخش ساختمان، کارفرمایان به سه گروه مالک ساختمان در دست احداث، پیمانکار حقیقی و پیمانکار حقوقی تقسيم بندي شدند. توزیع تعداد و درصد حادثه دیدگان بر حسب نوع كارفرما در جدول شماره 1 آمده است. شکل شماره 1 نمودار میله ای درصد توزیع حادثه دیدگان را نشان می دهد.
جدول شماره 1- تعداد و درصد توزيع حادثه ديدگان برحسب نوع كارفرما
درصد حادثه ديدگان | تعداد حادثه ديدگان | كارفرماي حادثه ديده | رديف |
55.8% | 19 | مالك ساختمان | 1 |
14.7% | 5 | پيمانكار حقيقي | 2 |
29.4% | 10 | پيمانكار حقوقي | 3 |
100% | 34 | جمع |
|
آمار موجود نشان می دهد که حدود 56 درصد از حوادث به وقوع پیوسته مربوط به ساختمان هایی است که مالک آنها شخصا اقدام به ساخت و ساز نموده است. این مطلب بیان می نماید که مالکان ساختمان به علت عدم آشنایی با مسایل و مقررات حفاظتی کارگاه های ساختمانی باعث بروز حوادث زیادی شده اند. براساس جدول شماره یک، 45 درصد از حادثه دیدگان در کارگاه هایي دچار حادثه شده اند که فعالیت اجرایی به پیمانکاران واگذار شده است. با توجه به تنوع فعالیت های ساختمانی و مشكلات و مسوولیت های حقوقی، تمایل به سپردن فعالیت ها در بخش ساختمان به پیمانکاران در حال افزایش است ولی آیا اين پیمانکاران قادر به مهیا کردن محیط ایمن کار می باشند؟ متاسفانه اکثر پیمانکاران از صلاحیت فنی و اجرایی لازم برخوردار نمی باشند که در نتیجه باعث بروز مشکلات عدیده ای از جمله بالا رفتن آمار حوادث ناشی از کار در بخش ساختمان می شود. لذا ضرورت ساماندهی و نظارت بیشتر پیمانکاران می تواند تا حد زیادی به کاهش حوادث کمک نماید. از طرفی با افزایش اعتماد به بیمه، پیمانکاران مسوولیت خود را در پرداخت غرامت بر عهده شرکت های بیمه گذار گذاشته و توجه کمتری به رعايت مسایل ایمنی دارند و از فراهم نمودن شرایط و وسایل و ابزار کار ایمن و اجرای صحیح مقررات حفاظتی و نظارت بر پرسنل تحت امر امتناع می کنند.
نمودار شماره 1- تعداد و درصد توزيع حادثه ديدگان برحسب نوع كارفرما
2- توزيع و تعداد و درصد حادثه ديدگان بر حسب عامل وقوع حادثه
حوادث در کارگاه های ساختمانی در اثر عوامل مختلفی به وقوع مي پيوندند. در اين تحقيق په بررسي عواملي از جمله شرایط ناایمن کار در ارتفاع، برخورد با اشیاء، سقوط مصالح، درگیری با ماشین آلات، ریزش آوار و گود و خطرات مربوط به حمل مصالح یا بالابر پرداخته شده است.
براساس جدول و نمودار شماره 2 آمارها نشان می دهد که 33 درصد از حوادث به وقوع پیوسته در کارگاه های ساختمانی مربوط به درگیری با ماشین آلات می باشد و در این میان حدود 15 درصد از حوادث، حادثه دیدگان اپراتور دستگاهای بالابر می باشند که این مطلب اهتمام بیشتر جهت آموزش کارگران اپراتور بالابر و برطرف نمودن نقص فنی دستگاه های مذکور را مورد توجه قرار می دهد. همچنین در مورد عامل گودبرداری با نظارت کافی از طرف مهندسین ناظر ساختمان در هنگام تخریب و گودبرداری و برپایی سازه های نگهبان در گودهای با ارتفاع بیش از 120 ساننتیمتر تا حد زیادی می توان از بروز اینگونه حوادث جلوگیری نمود. در مورد عامل سقوط که خود در 2 بخش سقوط اشیا و سقوط از ارتفاع حدود 44 درصد از حوادث به وقوع پیوسته را شامل می شود. با توجه به تحقیقات و بررسی های به عمل آمده می توان بیان نمود كه با استفاده از کمربندهای ایمنی و روش انجام صحیح کارها و نظارت بیشتر مهندسین ناظر و نظم در کارگاه ساختمانی تا حد زیادی می توان از اینگونه حوادث پیشگیری نمود.
جدول شماره 2- توزيع و تعداد و درصد حادثه ديدگان بر حسب عامل وقوع حادثه
درصد حادثه ديدگان | تعداد حادثه ديدگان | نوع حادثه | رديف |
32.3% | 11 | درگيري با ماشين آلات | 1 |
14.7% | 5 | ريزش آوار و گود | 2 |
20.5% | 7 | سقوط از ارتفاع | 3 |
23.5% | 8 | سقوط اشياء | 4 |
8.8% | 3 | انفجار | 5 |
100% | 34 | جمع |
|
نمودار شماره 2- توزيع و تعداد و درصد حادثه ديدگان بر حسب عامل وقوع حادثه
3- توزيع و تعداد و درصد حادثه ديدگان بر حسب مراحل ساخت و ساز
در اين بخش از تحقيق به منظور شناسايي مراحل پرخطر ساخت و ساز به بررسي تعداد حوادث بر حسب مراحل مختلف از جمله تخریب، گودبرداری، برپایی اسکلت، حمل و نقل مصالح، دیوار چینی، اجرای سقف و تاسیسات و ... پرداخته شده است.
با توجه به جدول و نمودار شماره 3 می توان بیان نمود که حدود 30 درصد از حوادث بوقوع پیوسته مربوط به مرحله اجرای سقف می باشد. نتايج حاصل از اين بررسي نشان مي دهد كه با توجه به صنعتی شدن و استفاده از روش های جدید ازجمله تیرچه و بلوک در اجراي سقف و واگذاری این مرحله از طرف کارفرما به پیمانکاران جزء بدون صلاحيت فني، نیاز به الزام قانونی در به کارگیری کارگران و پيمانكاران دارای مهارت فنی و حرفه ای ضروريست. بررسی ها نشان می دهد که بيشتر حادثه دیدگان در مرحله برپايي اسكلت از گرو ه های جوشکار بوده اند که اکثرا دچار فوت، شکستگی و جراحت شدید شده اند.
جدول شماره 3- توزيع و تعداد و درصد حادثه ديدگان بر حسب مراحل ساخت و ساز
درصد حادثه ديدگان | تعداد حادثه ديدگان | مرحله انجام كار | رديف |
14.7% | 5 | برپايي اسكلت | 1 |
14.7% | 5 | ديوار چيني | 2 |
29.4% | 10 | اجراي سقف (تيرچه و بلوك ) | 3 |
2.9% | 1 | تاسيسات ساختمان | 4 |
2.9% | 1 | گودبرداري | 5 |
5.8% | 2 | تخريب | 6 |
29.4% | 10 | حمل و نقل مصالح | 7 |
100% | 34 | جمع |
|
عدم استفاده از وسایل حفاظت فردی از جمله کلاه و کفش ایمنی و طناب نجات باعث بوجود آمدن حوادث در مراحل مختلف از کارگاه های ساختمانی بوده است. کنترل بیشتر و برنامه ریزی جهت استقرار سیستم مدیریت ایمنی در این بخش و لزوم آموزش پرسنل شاغل به منظور حذف عادات پرخطر در کاهش شدت حوادث موثر می باشد. از آنجا که 29 درصد از کل حادثه دیدگان در حین حمل و نقل مصالح دچار آسیب شده اند این امر نخست نشان دهنده آن است که اپراتور دستگاه ها از آگاهی لازم در این زمینه برخوردار نیستند، دوم اینکه ابزارها و روش های حمل مصالح از ایمنی کامل برخوردار نبوده و نیازمند کنترل و نظارت بیشتری می باشند.
نمودار شماره 3- تعداد و توزيع درصد حادثه ديدگان بر حسب مراحل ساخت و ساز
4- توزيع و تعداد و درصد حادثه ديدگان بر حسب علل وقوع
در بروز حوادث ساختمانی علل فراوانی دخیل می باشند. در این تحقیق مهمترین علل بروز حادثه و تعداد حوادث مرتبط در جدول و نمودار شماره 4 نشان داده شده است. همانگونه که مشاهده می شود 26.5 درصد از حوادث به دلیل نقص فنی تجهیزات و ماشین آلات به ویژه بالابر به وقوع پیوسته اند. عدم نظارت بر وضعیت فنی و ایمنی بالابرهای اجاره داده شده از طرف افراد غیر متخصص و عدم آشنایی کارفرمایان با نحوه نصب، مونتاژ و استفاده از آن باعث بروز این تعداد حادثه گردیده است. لذا ضرورت نظارت بیشتر بر واحدهای اجاره دهنده ماشین آلات ساختمانی و ساماندهی آنان در قالب یک اتحادیه که بتوانند تحت نظارت باشند ضروری می باشد.
جدول شماره4- توزيع و تعداد و درصد حادثه ديدگان بر علل وقوع
درصد حادثه ديدگان | تعداد حادثه ديدگان | علت وقوع حادثه | رديف |
11.7% | 4 | عدم و تهيه و استفاده از وسايل حفاظت فردي | 1 |
14.7% | 5 | بي احتياطي حادثه ديده | 2 |
20.5% | 7 | عدم نظارت كارفرما | 3 |
26.4% | 9 | نقص فني و بالابر(عدم مونتاژ صحيح) | 4 |
11.7% | 4 | انجام روش كار ناايمن | 5 |
2.9% | 1 | عدم وجود مهارت لازم | 6 |
11.7% | 4 | ابزار كار نا ايمن | 7 |
100% | 34 | جمع |
|
نمودار شماره4- تعداد و توزيع درصد حادثه ديدگان بر حسب علل وقوع
بر اساس جدول و نمودار شماره 4، 32 درصد از حوادث در اثر عدم نظارت کارفرما در حین كار و انجام کار به روش ناایمن به وقوع پیوسته است. دادن اختیار عملیات اجرایی به افراد غیر متخصص و اطمینان بیش از حد کارفرما به آنان باعث می شود تا کارگران به روش های غیر اصولی و ناایمن روی آورند و در نتیجه حوادث جبران ناپذیری به وقوع بپيوندد. عدم تهیه وسایل و لوازم حفاظت فردی مناسب از قبیل کلاه، کفش، کمربند ایمنی و همچنین ابزار کار ایمن باعث شده است حدود 25 درصد از حوادث به اين دليل به وقوع بپیوندد. عدم وجود امنيت شغلي، مشكلات فراوان معيشتي كارگران، عدم تمركز كافي بر انجام كار و عدم توجه به توصيه هاي مقامات مسوول باعث شده است تا بي احتياطي كارگران سهم 15 درصدي از علل بروز حوادث را به خود اختصاص دهد.
5- تعداد و توزيع درصد حادثه ديدگان بر حسب نتيجه حادثه
عدم رعايت نظامات اداري (در انتخاب پيمانكاران داراي صلاحيت و نظارت بر حسن اجراي مقررات) عدم رعايت اصول فني و ايمني در اجراي عمليات ساختماني در مراحل مختلف ساخت و ساز، عدم توجه به مسایل حفاظت فني و ايمني دستگاه ها و ماشين آلات مختلف ساختماني به خصوص ماشين آلات حمل مصالح مثل بالابر و عدم استفاده از كارگران بدون مهارت باعث بروز حوادث با نتايج دلخراشي به شرح جدول و نمودار شماره 5 گرديده است:
جدول شماره5- تعداد و توزيع درصد حادثه ديدگان بر حسب نتيجه حادثه (شدت وقوع حادثه)
درصد | تعداد | نتيجه حادثه | رديف |
8.8% | 3 | فوت | 1 |
8.8% | 3 | نقص عضو | 2 |
26.4% | 9 | شكستگي | 3 |
55.8% | 19 | ساير مصدوميت ها | 4 |
100% | 34 | جمع |
|
براساس استانداردهاي بين المللي هر حادثه منجر به فوت باعث تلف شدن 7500 روز كاري مي گردد. بر اساس جدول شماره 5 در اثر 3 حادثه منجر به فوت 22500 روز كاري تلف شده است. اين ميزان روز تلف شده كاري برابر با 72 درصد كل روزهاي تلف شده در اثر 34 مورد حادثه مورد بررسي مي باشد. با نگاهي دقيق به اين موضوع مي توان نتيجه گرفت كه بايستي با بررسي دقيق محيط كار و شناسايي كانون هاي خطر كارگاه كه احتمال بروز حوادث شديد در آنها مي رود تا حد امكان نسبت به حذف، ايمن سازي و يا نظارت بيشتر جهت انجام كار به روش ايمن و استفاده صحيح از لوازم حفاظت فردي اقدام نمود.
نمودار شماره5- تعداد و توزيع درصد حادثه ديدگان بر حسب نتيجه حادثه(شدت وقوع حادثه)
6- محاسبه شاخص ها
براساس آمار موجود در دستگاه هاي اجرايي ذيربط در سال 1387، 600 كارگاه ساختماني (حدود 400 كارگاه در دو طبقه و 200 كارگاه در يك طبقه) با اخذ مجوزهاي لازم فعاليت ساختماني خود را آغاز نموده اند. اگر نيروي انساني لازم براي ساخت هر طبقه ساختمان با مساحت زير بناي 110 متر مربع، 150 نفر روز باشد، تعداد كل نيروي انساني شاغل در كارگاه هاي ساختماني سطح شهرستان 90000 نفر روز مي باشد. اگر ميانگين ساعات كاري روزانه 8 ساعت در نظر گرفته شود مجموع ساعات كار كليه كارگران ساختماني در يك سال 720000 مي باشد. با استفاده از اين مقادير مي توان شاخص هاي كمي ايمني را در صنعت ساختمان مورد محاسبه و ارزيابي قرار داد.
6-1- ضريب تكرار حادثه (FR):
ميزان وفور حوادث و يا به عبارت ديگر بسامد كثرت حوادث عبارت است از نسبت حوادث اتفاق افتاده در يك زمان معين (معمولا يكسال) بر مجموع ساعات كار كل كارگران در همان زمان ضرب در يك ميليون.
34= N تعداد حوادث ناشي از كار در سال 87
720000=T جمع كل ساعات كاركرد كارگران در سال 87
6-2- ميزان شدت حادثه (SR):
ميزان شدت حوادث و يا به عبارت ديگر بسامد شدت حوادث از تقسيم حاصل ضرب مجموع ساعات از دست رفته به علت حادثه در زمان معين در هزار بر مجموع كل روزهاي كاركرد كارگران در همان زمان بدست مي آيد.
31131=L تعداد روزهاي از دست رفته بواسطه حوادث در سال 87
720000=T جمع كل ساعات كاركرد كارگران شركت در سال 87
6-3- ميزان شيوع حادثه (IR):
از طرف سازمان بين المللي كار براي كشورهايي كه محاسبه ميزان وفور و شدت حوادث به علت نداشتن اطلاعات لازم در مورد مجموع ساعات كار كليه كارگران و ساعات از دست رفته به علت حادثه مقدور نيست، محاسبه اين ميزان توصيه گرديده كه از تقسيم مجموع تعداد حوادث در يك زمان ضربدر هزار به تعداد كل كارگران در همان زمان به دست مي آيد.
34= N تعداد حوادث ناشي از كار در سال 87
90000= M تعداد كل كارگران ساختماني در سال 87
7- ارزیابی خسارات ناشی از حوادث در سال 1387
همانگونه که در بخش های مختلف تحقیق اشاره شد در سال 1387 تعداد 34 مورد حادثه در شهرستان به وقوع پیوسته است. براساس استانداردهای موجود در زمینه ایمنی و بهداشت کار و بر اساس گزارش سازمان تامین اجتماعی در خصوص تعداد روزهای مرخصی استعلاجی کارگران در اثر حوادث، تعداد کل روزهای از دست رفته کاری (تلف شده) در سال 1387 در اثر 34 مورد حادثه 31131 روز می باشد. اگر به طور میانگین دستمزد روزانه کارگر ساختمانی را 120000 ریال در نظر بگیریم، با احتساب هزینه های درمانی و سایر هزینه های جانبی میزان خسارت ناشی از حوادث بخش ساختمان در سال 87 رقمی در حدود 4400000000 ریال می باشد.
8- نتیجه گیری
توجه و اهمیت بیشتر به مسایل ایمنی و بهداشت محیط کار در کارگاه های ساختمانی می تواند به پیشگیری از بروز حوادث و کاهش حادثه دیدگان کمک شایانی داشته باشد. باید بپذیریم هر کارگاه ساختمانی که برپا می شود بايستي درست همانند یک کارگاه تولیدی ثابت مسایل و مقررات ایمنی و حفاظت فردي را در مورد آن به اجرا دربیاوریم. نیروی انسانی شاغل در کارگاه ساختمانی با توجه به ماهیت کار و خطرات موجود به مراتب بیشتر از کارگاه های تولیدی ثابت نباز به حمایت و نظارت دارد. لذا توجه به نکات ذیل می تواند کمک قابل توجهي به بهبود وضعیت ایمنی در کارگاه های ساختمانی و در نتیجه کاهش حوادث نماید:
1- به کارگیری روش های نوین اجرایی برای ارتقای سطح ایمنی و بهداشت
2- کنترل و نظارت بیشتر به صلاحیت پیمانکاران بخش ساختمان
3- اجباری شدن ساخت و ساز توسط مجریان دارای صلاحیت
4- برگزاری دوره های آموزشی و صدور گواهینامه و منوط شدن اشتغال به داشتن مدرک مهارت
5- ساماندهی کارگران ساختمانی و آموزش آنان جهت حذف عادات پرخطر در کارگاه ها
6- ساماندهی و نظارت بر مسایل فنی و ایمنی اجاره دهندگان ماشین آلات ساختمانی
7- اعمال دستورالعمل های ایمن جهت اجرای سقف ها با استفاده از تیرچه و بلوک با توجه به گسترش سریع این نوع عملیات در شهرستان از طرف سازمان نظام مهندسی ساختمان
8- یکپارچه و هماهنگ سازی فعالیت های ارگان های نظارتی از قبیل نظام مهندسی ساختمان، وزارت کار و امور اجتماعی، سازمان مسکن و شهرسازی و سازمان آموزش فنی و حرفه ای و اعمال قوانین سختگیرانه در خصوص وقوع و تکرار حوادث در کارگاه ها
9- شناسايي و توجه بيشتر به كانون هاي خطر (جوشكاري اسكلت و پوشش سقف) جهت جلوگيري از بروز حوادث شديد.
علی قلی پور، داود رنجبر
مرجع:
1- سازمان نظام مهندسي ساختمان
