مدیریت پسماند از مرحله تولید تا دفع نهایی

كلیه فعالیت های مرتبط با پسماندها شامل تولید، جمع آوری، حمل و نقل و جابجایی، پردازش، بازیافت و دفع پسماند را مدیریت پسماندها می‌نامند.

تولید پسماند یكی از مراحل فرآیند مدیریت پسماند بوده كه ناشی از دور ریز موادی به طور ظاهر غیرقابل استفاده در اثر فعالیت‌های خانگی، صنعتی، تجاری، كشاورزی، خدمات و... است. مرحله بعد از تولید در فرآیند مدیریت پسماندها، پردازش و ذخیره آن در محل تولید است. مرحله ذخیره به مدت زمانی كه تا برداشت و تخلیه آن توسط مأموران خدمات شهری در یك منطقه باقی می‌ماند، اطلا‌ق می‌شود.

مرحله بعد از تولید و ذخیره‌سازی در فرآیند مدیریت پسماندها، مرحله جمع‌آوری و حمل و نقل پسماندها است. این مرحله از برداشت پسماندها در محل تولید شروع می‌شود و تا تخلیه این مواد در محل دفع ادامه می‌یابد. بیشترین نیروی انسانی، تجهیزات و منابع مالی مدیریت پسماندها در این مرحله هزینه می‌شود و نقش مهمی در فرآیند مدیریت دارد. ایستگاه‌های انتقال یا ترمینال‌های پسماند، فضاهای مسطح و حصاركشی شده هستند و به طور عموم در شهرهای بزرگ كه محل دفع نهایی از منطقه جمع‌آوری فاصله زیادی دارد، برای بارگیری پسماند از ماشین آلا‌ت كوچك به كامیون‌های بزرگ پسماند كش مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بازیافت یكی از عناصر مدیریت پسماند بوده و به معنی استفاده از مواد مصرف شده برای تولید و ساخت مجدد همان كالا‌ یا كالا‌ی قابل استفاده دیگر است، مثل ساخت كاغذ تازه از كاغذهای باطله و غیر قابل استفاده. مواد زاید مانند كاغذ، پلا‌ستیك، شیشه، فلز و... كه از نظر مصرف كنندگان فاقد ارزش هستند و تمایلی به نگهداری آن ندارند اما در فرآیند احیا و بازیافت برای تبدیل به دیگر محصولا‌ت مورد استفاده قرار می‌گیرد. آخرین مرحله از فرآیند مدیریت پسماند دفع پسماندهای شهری است. منظور از دفع، پاك كردن پسماند از محیط زندگی یا تبدیل آن به موادی است كه دیگر خاصیت زاید بودن را نداشته باشد. این مرحله از مدیریت از نظر زیست محیطی اهمیت خاصی دارد و استفاده از روش‌های مناسب دفع، از بروز مشكلا‌ت زیست محیطی و انواع آلودگی جلوگیری می‌كند.

مقدمه‌ای در مورد مدیریت پسماند

مدیریت پسماند مسئله ای است که به دنبال پیشرفت زندگی اجتماعی انسان‌ها و افزایش تعاملاتشان با محیط زیست شکل گرفت. ﻣﺤﻴﻂ‌‌ﺯﻳﺴﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﺍﻱ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺑﺰﺭگ ﻭ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﺍﺯ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺍﺛﺮ ﺭﻭﻧﺪ ﻭ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺗﺪﺭﻳﺠﻲ ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﺯﻧﺪﻩ ﻭ ﺍﺟزﺍﻱ ﺳﺎﺯﻧﺪﻩ ﺳﻄﺢ ﺯﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻭﺟﻮﺩ ﺁﻣﺪﻩ ‌ﺍﺳﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﺩﺭ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎﻱ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬﺍﺭﺩ ﻭ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﻲﮔﺮﺩﺩ.

ﺩﺭ ﻃﻮﻝ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺑﺸﺮﻱ ﺭﺍﺑﻄﻪ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂﺯﻳﺴﺖ ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﺗﺎﺑﻌﻲ ﺍﺯ ﺭﻓﺘﺎﺭ ﺍﻭ ﺑﺎ ﭘﻴﺮﺍﻣﻮﻥ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﻮﺩ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ. ﺍﻳﻦ ﺭﻓﺘﺎﺭ ﻃﻲ ﻗﺮﻭﻥ ﻣﺘﻤﺎﺩﻱ ﺍﺷﻜﺎﻝ ﻣﺘﻔﺎﻭﺗﻲ ﺑﻪ ﺧﻮﺩ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻭ ﺭﻭﺯ ﺑﻪ ﺭﻭﺯ ﺑﺮ ﮔﺴﺘﺮﺩﮔﻲ ﻭ ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﺁﻥ ﺍﻓﺰﻭﺩﻩ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺍﻧﺴﺎﻥﻫﺎ ﺍﺯ ﺁﻏﺎﺯ ﺯﻧﺪﮔﻲ ﻳﻜﺠﺎﻧﺸﻴﻨﻲ، ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪﻫﺎ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﻲ ﺍﺯ ﻣﺤﻴﻂ ﺯﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮﺩ ﺩﻭﺭ ﻣﻲﻛﺮﺩﻧﺪ ﻛﻪ ﺍﻳﻦ ﻛﺎﺭ ﺑﻪ ﺩﻟﻴﻞ ﭘﺎﺋﻴﻦ ﺑﻮﺩﻥ ﻣﻴﺰﺍﻥ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺍﺯ ﻳﻚ ﺳﻮ، ﻛﻤﻴﺖ ﻭ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺯﺑﺎﻟﻪﻫﺎ ﺍﺯ ﺳﻮﻱ ﺩﻳﮕﺮ ﺩﻓﻊ ﺯﺑﺎﻟﻪﻫﺎ ﺭﺍ ﺩﭼﺎﺭ ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﻧﻤﻲﻛﺮﺩ ﻭ ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﺍﺯ ﻣﻮﺍﺩ ﻛﻪ ﺯﺍﻳﺪ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ، ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺑﺎﺯﻳﺎﻓﺖ ﺷﺪﻩ ﻳﺎ ﺩﺭ ﺍﻃﺮﺍﻑ ﺳﻜﻮﻧﺘﮕﺎﻩﻫﺎی ﺍﻧﺴﺎنی ﻳﺎ ﺩﺍﺧﻞ آن‌ها ﺩﻓﻊ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ. ﻭﻟﻲ ﺑﺎ ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻭ ﺭﺷﺪ ﻭ ﮔﺴﺘﺮﺵ ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﻲ، ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺍﻟﮕﻮﻱ ﻣﺼﺮﻑ ﻭ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩه ﻭﺳﻴﻊ ﺍﺯ ﻣﻮﺍﺩﻱ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺁﺳﺎﻧﻲ ﺗﺠﺰﺑﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ، ﻋﻮﺍﺭﺽ ﺩﻓﻊ ﻏﻴﺮ ﺑﻬﺪﺍﺷﺘﻲ ﻭ ﺑﺎﺯﻳﺎﻓﺖ ﻣﻮﺍﺩ زائد ﺁﺷﻜﺎﺭ ﺷﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺁﻥ ﭘﺲ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺍﻳﻦ ﻣﻮﺍﺩ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﻣﻨﺴﺠﻢ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺎﺯﻣﺎﻧﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﺩﺭ ﺷﻬﺮﻫﺎﻱ ﺟﻬﺎﻥ ﺁﻏﺎﺯ ﮔﺮﺩﻳﺪ.

امروزه مدیریت پسماند یکی از ضروری‌ترین محورهای توسعه پایدار محسوب می‌گردد. اصطلاح توسعه پایدار اولین بار توسط باربارا وارد در اعلامیه کوکویاک درباره محیطزیست و توسعه به‌کار رفت. به‌دنبال آن پس از گزارش‌های باشگاه رم و بنیاد هامرشولد، به تدریج توسعه پایدار در طی سال‌های دهه ۱۹۸۰ و از زمانی که اتحادیه بین‌المللی برای حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی (IUCN-82)، راهبردهای جهانی از محیط زیست و منابع طبیعی با هدف کلی دستیابی به توسعه پایدار را از طریق حفاظت از منابع حیاتی (زنده) را ارائه کرد، مورد توجه جدی و اساسی اندیشمندان و متفکران توسعه قرار گرفت.

با گزارش کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه (WCED) موسوم به گزارش براندتلند، در سال ۱۹۸۷ برای اولین بار به‌طور رسمی مجموعه‌ای از پیشنهادها و اصول قانونی جهت دستیابی به توسعه پایدار برای کشورهای در حال توسعه فراهم آمد. سپس موضوع توسعه پایدار در کنفرانس سازمان ملل متحد در زمینه محیط زیست و توسعه (UNCED-92) در شهر ریودوژانیرو (به عنوان اجلاس زمین) بطور گسترده‌ای مورد توجه قرار گرفت و اداره و بهره‌برداری صحیح و کارا از منابع پایه، طبیعی و مالی و … برای دستیابی به الگوی مصرف مطلوب در صدر برنامه‌های جهانی قرار داد. بر اساس نتایج این اجلاس، اهداف اساسی مبتنی بر مفهوم توسعه پایدار بدین شرح اعلام شد:

جهت اجرای صحیح و كامل این فعالیت ها به تجهیزات و تأسیساتی نیاز می‌باشد كه در ادامه نمونه‌ای از این تأسیسات و تجهیزات ارائه می گردد. شاخصه‌های توسعه پایدار را می‌توان در چهار گروه اجتماعی، اقتصادی، بنیادی و زیست‌محیطی مطرح و بررسی نمود. تولید انواع پسماند در زندگی انسان ها امری اجتناب ناپذیر بوده و بی شک عدم توجه کافی به این موضوع می‌تواند تأثیر زیادی در تخریب محیط‌زیست و طبیعت داشته باشد

 فلوچارت مدیریت پسماندها

تجهیزات و تأسیسات مورد نیاز در جابجایی و تفکیک، نگهداری و پردازش پسماندها در مبدأ

جابجایی و تفکیک، شامل فعالیت‎های مرتبط با مدیریت پسماند تا تحو‌یل آن‌ها در مخازن نگهداری برای جمع‌آوری می‎باشد. جابجایی همچنین شامل حرکت مخازن پرشده تا محل جمع‌آوری است. تفکیک در مبدأ در جابجایی و نگهداری پسماند نقش بسیار مهمی داشته و توجه به بهداشت عمومی و ملاحظات زیبایی مکان نگهداری هم اهمیت به سزایی دارد.

مخزن جمع آوری پسماند در منازل

مخازن ذخیره سازی و تفكیك مواد قابل بازیافت در پسماندهای شهری

تجهیزات مورد نیاز در جمع‌آوری

جمع‌آوری ‌شامل جمع‌آوری پسماند و مواد قابل بازیافت و حمل این مواد، پس از جمع‌آوری، تا مکانی که ماشین‎های جمع‌آوری تخلیه می‌شوند، می‌باشد. محل تخلیه دارای امکاناتی از قبیل تجهیزات پردازش مواد، مکان انتقال یا دفن در زمین می‎باشد. در این راستا خودروهای مورد استفاده در تنظیف شهری نیز بسیار قابل اهمیت می باشند.

تأسیسات و تجهیزات مورد نیاز در حمل و نقل پسماند

انتقال و حمل و نقل شامل دو مرحله می‎باشد:1) انتقال پسماند از ماشین کوچک جمع‌آوری به وسیله حمل بزرگ‎تر 2) حمل بعدی پسماند در مسیری طولانی تا مکان پردازش یا دفع. معمولاً انتقال در ایستگاه انتقال انجام می‎شود.

 جداسازی، پردازش و تبدیل پسماند

وسایل و تجهیزاتی که هم اکنون برای بازیافت پسماندی که در مبدأ تفکیک شده ‎است به‌کار می‎رود شامل جمع‌آوری زباله از ظروف ویژه کنار جدول خیابان‌ها و مراکز دریافت زباله‎های تفکیک شده و مکان خرید زباله‎های تفکیکی می‎باشد. جداسازی و پردازش پسماندی که در مبدأ تفکیک شده ‎است و تفکیک پسماند مخلوط اغلب در تاسیسات بازیافت مواد، اماکن انتقال و سوزاندن و اماکن دفع انجام می‎شود. فرآیند تغییر شکل به منظور کاهش حجم و وزن پسماند نیازمند دفع و بازیافت محصولات حاصل از تبدیل انرژی است. از موادی كه فرآیند بازیافت بر روی آنها صورت می‌گیرد می‌توان به آلومینیوم، كاغذ و مقوا،پلاستیك ها، شیشه، فلزات آهنی، فلزات غیر آهنی، بخش آلی پسماندهای شهری، نخاله های ساختمانی و لاستیك های فرسوده اشاره نمود.

كارخانه بازیافت كاغذ

تجهیزات مورد استفاده در تولید كود كمپوست

شکل 12- شماتیك تأسیسات بازیابی انرژی از پسماندهای شهری

 دفع

روش‌های معمول كه تاكنون برای دفع زباله بكار گرفته شده است شامل سوزاندن و دفن (غیر بهداشتی، بهداشتی و مهندسی) است. دفن بهداشتی، یك روش موثر و ثابت شده برای دفع دائم پسماندها است.