در این مقاله قصد داریم برای کارشناسان HSE ، ایمنی ، بهداشت حرفه ای و . . . مبحث سوختگی شغلی چشم با مواد شیمیایی و راه های پیشگیری ازبروز آن رو تشریح کنیم.
سوختگی، عبارت است از آسیب دیدن پوست و لایه های زیر پوست در اثر مستقیم با آفتاب، آتش، مواد شیمیایی (اسیدها یا قلیاها)، جریان برق، پرتوها و ... . البته در نوع شدید آن، آسیب دیدن قسمتی از بافت های نرم و استخوان و نیز بافت های دیگر بدن را شامل می شود. سوختگی ها، یکی از عوامل مهم ایجاد کننده زیان های جانی و مالی در مراکز صنعتی است. امروزه درصد قابل توجهی ازآسیب های شغلی را سوختگی های ناشی از کار و از جمله سوختگی های چشمی، شامل می شوند. سوختگی های شیمیایی شایع ترین علت آسیب های شدید چشمی ناشی از مواد سمی هستند.
در صنایع شیمیایی در یک مطالعه، سوختگی شیمیایی علت 1/45 درصد از کل حوادث چشمی را تشکیل داده است. در مطالعه دیگری 5/15 درصد آسیب های غیر نافذ چشمی، به علت سوختگی شیمیایی بوده است. در بعضی منابع علت 10 درصد از حوادث چشمی ناشی از کار را سوختگی شیمیایی برشمرده اند. خوشبختانه بیشتر آسیب های سوختگی در مراکز صنعتی قابل پیشگیری است. لازم است در برخورد با حوادث ناشی از سوختگی و به ویژه در مراکز صنعتی چهار هدف کلی زیر مورد نظر قرار گیرد:
1- پیشگیری از بروز پیش آمد
2- انجام اقدام های ضروری و نجات بخش
3- جلوگیری از بروز ناتوانایی و تغییر شکل بدن
4- نوتوانی.
مواد شیمیایی که می توانند به طور مستقیم موجب بروز آسیب چشمی شوند عبارتند از: قلیاها، اسیدها، حلال های آلی، آفت کش ها، اشک آورها؛ تاول زاها و و پاک کننده های یونی. عواملی که بر میزان آسیب چشمی ناشی از مواد فوق اثر می گذارند شامل: غلظت، PH، مدت تماس، وضعیت مکانیسم های دفاعی چشمی (اشک ریزش، پلک زدن) و مشخصات خاص ماده شیمیایی معین، می باشد.
سوختگی های شیمیایی، به ویژه در کارگاه های صنعتی شایع می باشد. سوختگی های شیمیایی در نتیجه تماس، جذب و تنفس اسیدها یا قلیاها ایجاد می شود و معمولا بر اثر ریختن اسیدهای قوی و یا قلیاهایی مانند سود سوزآور و یا مواد سفید کننده قوی روی بافت های بدن ایجاد می شود. سوختگی های شیمیایی چشم معمولا در اثر آسیب شغلی به وجود می آیند. تماس مستقیم و پاشیدن ماده شیمیایی به چشم، خطرناک ترین حالت است.
سوختن چشم توسط مواد شیمیایی، اعم از مواد اسیدی یا مواد قلیایی، فوری ترین بیماری های اورژانسی است. اساس درمان سوختگی های شیمیایی چشم، پاک کردن چشم ها از مواد شیمیایی است. برای این کار به محض بروز حادثه باید چشم ها را با آب شست و شو داد.در هنگام شست و شوی چشم ها دقت کنید که حتما پشت پلک ها را شست و شو دهید. سوختگی چشم با مواد شیمیایی (مواد اسیدی یا مواد قلیایی) می تواند کاهش شدید دید ایجاد نموده و حتی منجر به از دست رفتن چشم شود. به علت نفوذ بسیار سریع مواد قلیایی به داخل قرنیه و اتاق قدامی چشم در مقایسه با مواد اسیدی، عوارض سوختگی چشم با مواد قلیایی بسیار خطیرتر می باشد.
بیشتر سوختگی های شیمیایی ناشی از عمل مواد خورنده است که بافت را در نقطه تماس نابود می کنند. پوست، چشم ها و دستگاه گوارشی بیشتر از دیگر اندام های بدن تحت تاثیر قرار دارند. یک جنبه مهم سوختگی های شیمیایی خرابی تدریجی بافت است. در سوختگی های شیمیایی، سوختگی با مواد قلیایی وخیم تر از سوختگی با مواد اسیدی می باشد. اسیدها معمولا به وسیله خودِ بافت خنثی می شوند، در حالی که، قلیاها به آسیب ادامه می دهند تا به وسایل دیگری خنثی شوند. بیشترین زیان متوجه پروتئین ها است که بر اثر انعقاد، رسوب و تحلیل حقیقی اجزای تشکیل بافت مشخص می شود.
تعداد سوختگی های جدی شیمیایی کمتر از سوختگی های ناشی از حرارت است. سوختگی های شیمیایی بیشتر، عمیق تر و مخرب تر از سوختگی های حرارتی هستند و جای سوختگی، تغییر رنگ بیشتری به جای می گذارد. علل شایع سوختگی های شیمیایی، پاشیدن مواد شیمیایی هنگام خالی کردن ظروف، انتقال ظروف سرباز حاوی مواد شیمیایی و پخش آنها هنگام واکنش های شدید یا فوران از ظروف سوراخ شده و غیره می باشد.
پاشیده شدن مواد شیمیایی به داخل چشم، چنانچه به موقع رسیدگی نشود، می تواند باعث بروز آسیب های بسیار جدی مانند: باقی ماندن زخم یا حتی کوری شود. از رایج ترین اسیدهایی که باعث بروز سوختگی های چشم در صنعت می شوند عبارتند از: اسید سولفوریک، اسید فسفریک، اسید هیدروکلریک، اسید نیتریک، اسید استیک، اسید فرمیک، اسیدهای هیدروفلوئوریک.
رایج ترین مواد قلیایی که باعث سوختگی های چشم شده عبارتند از: هیدروکسید پتاسیم، هیدروکسید سدیم، هیدروکسید کلسیم (آهک) و آمونیاک می باشد. شدت یک سوختگی شیمیایی به غلظت ماده شیمیایی و مدت تماس بستگی دارد. اسیدها و قلیاها با هر نقطه از بدن که تماس پیدا کنند آن را می سوزانند، ولی از همه نقاط بیشتر پوست، دهان و چشم ها را فرا می گیرند.
حلال های شیمیایی می توانند به راحتی وارد چشم شده و به سطح چشم آسیب برسانند، سوختگی چشم با مواد قلیایی بسیار خطرناک تر از مواد اسیدی است، زیرا مواد قلیایی به طور عمیق تر به بافت چشم نفوذ کرده و پاک کردن آن بسیار مشکل است. خطر اصلی در این مواد، از دست دادن بینایی به علت آسیب به قرنیه است. علاوه بر مواد اسیدی و قلیایی، پاک کننده ها که نه اسیدی و نه قلیایی هستند می توانند آسیب های جدی به چشم وارد نمایند.
از عوارض سوختگی شیمیایی چشم، گلوکوم (بیماری آب سیاه) است. اندوتلیوم قرنیه که برای عملکرد طبیعی و بقاء قرنیه ضروری است، حساسیت ویژه ای نسبت به مواد شیمیایی دارد. در بیشتر مواردی که سوختگی شیمیایی شدید بوده و به مجاری خروجی مایع زلالیه آسیب برساند، منجر به بروز بیماری گلوکوم خواهد شد.
گرفتگی عروق خونی ملتحمه و صلبیه ممکن است موجب ایسکمی بخش های قدامی چشم شامل قسمت محیطی قرنیه و جسم مژگانی و عنبیه زیر آن شود. در سوختگی های شیمیایی چشم، کمک های اولیه، اهمیت بسیاری دارد، زیرا چنانچه این کمک ها خیلی سریع و به نحوی مؤثر انجام گیرد، موجب نجات بینایی فرد آسیب دیده خواهد شد.
سودمندترین و مهمترین اقدام در مورد سوختگی شیمیایی چشم، به ویژه سوختگی های مواد قلیایی، شست و شوی سریع چشم ها با آب است. چشم باید با مقادیر زیادی آب به مدت 15 تا 20 دقیقه شست و شو شود، فشار آب باید کم باشد و پلک ها را باید عقب کشید تا چشم ها خوب شسته شوند.
توصیه های مهم:
- با عوامل بروز سوختگی ها در صنعت بیشتر آشنا شوید. مهمترین عوامل بروز سوختگی ها در صنعت عبارتند از: کبریت کشیدن یا استفاده از سیگار در هنگام کار و به ویژه در کنار مایعات قابل اشتعال و انفجار، بی احتیاطی در هنگام کار با مواد منفجره، استفاده نابجا از مایعات قابل اشتعال برای مثال جهت تمیز کردن دستگاه ها و محوطه کارگاه، افتادن در ظرف های مایع داغ مانند قیر داغ، آب جوش، روغن داغ و فلز مذاب، بی توجهی و عدم رعایت اصول ایمنی کارکنان در هنگام کار با مواد شیمیایی خطرناک، قوی و سوزاننده مانند اسیدها و قلیاهای قوی، استفاده نادرست از وسایل برقی و یا کار با وسایل برقی معیوب و به ویژه عدم رعایت ایمنی در استفاده از لوازم برقی، نقص فنی در وسایل گرم کننده و بروز پیشامدهای گوناگون، پرتوها مانند خورشید، آتش و به ویژه استفاده از آتشی که در فضای باز تولید شعله می کند. ضروری است برای سلامتی هرچه بیشتر کارکنان مراکز صنعتی این گونه عوامل خطرزا از محیط کار دور شوند.
- هیچگاه برای شست و شوی چشم ها از محلول های اسیدی یا قلیایی استفاده نکنید.
- درجه بندی و نشانه های سوختگی ها را به خاطر بسپارید. سوختگی ها بر اساس آسیب هایی که بر روی بدن ایجاد می کنند، درجه بندی می شوند. سوختگی ها را به سه درجه تقسیم می کنند: 1- سوختگی درجه اوّل، 2- سوختگی درجه دو، 3- سوختگی درجه سه. سوختگی درجه اول به لایه سطحی پوست محدود شده و فقط ایجاد قرمزی، سوزش و یا تورم پوست می کند. در سوختگی درجه دوّم، آسیب ها به بافت های پوست رسیده و ایجاد تاول پوستی، عفونت، شوک و درد می نماید.
سوختگی درجه سوم که از همه سوختگی ها شدیدتر و عمیق تر می باشد، به گونه ای است که از سطح پوست تجاوز نموده و تمام ضخامت آن را فرا می گیرد و رگ ها و بافت ها و گاهی موارد استخوان ها را نیز می سوزاند. در این حالت ممکن است پوست ناحیه خشک، رنگ پریده یا سفید رنگ و حتی گاهی قهوه ای و یا به طور کامل زغالی شده به نظر برسد.
- پس از شست و شوی چشم ها در اولین فرصت به چشم پزشک مراجعه کنید.
- با استفاده از عینک ایمنی از چشم های خود محافظت کنید. لازم است کارکنان مراکز صنعتی که با مواد شیمیایی کار می کنند، با استفاده از عینک ایمنی از چشم های خود محافظت نمایند.
- در شست و شوی چشم ها هرچه زودتر دست به کار شوید. اولین اقدام در سوختگی چشم با مواد شیمیایی، و به ویژه پاشیده شدن مواد شیمیایی به داخل چشم، شستن چشم مصدوم می باشد. با این کار ماده شیمیایی رقیق شده و خارج می شود.
- در سوختگی های شیمیایی چشم، باید چشم آسیب دیده را در زیر شیر آب سرد، یا فرو بردن چشم در آب سرد و باز و بسته کردن آن و یا قرار گرفتن روی فواره مخصوص شست و شوی چشم به خوبی شستشو داد. تمامی پلک چه سمت داخل و چه سمت خارج آن را کاملا بشویید.
- در صورت نبودن فواره، دوش یا شیر آب این کار را با یک لیوان انجام دهید. همچنین می توان سر مصدوم را در یک ظرف بزرگ آب فرو برد و از او خواست تا به سرعت پلک ها را به هم بزند و یا در حالی که کمک دهنده با دست خود چشم مصدوم را کاملا باز نگه می دارد، با ظرفی به آهستگی آب را بر روی چشم می ریزد. اگر امکان شست و شو در وسیله نقلیه وجود دارد بهتر است این کار ادامه داشته باشد.
- ضروری است در هنگام شست و شو، چشم باز بماند. چنانچه فرد آسیب دیده قادر به انجام این کار نیست، باید شما پلک های او را باز نگه دارید. اگر چشم مصدوم به دلیل درد بسته شده است به آرامی چشم های او را باز کنید. توجه داشته باشید که آب آلوده به چشم او وارد نشود.
- در سوختگی با اسیدها لازم است چشم حداقل 5 دقیقه و در سوختگی با مواد قلیایی 20 دقیقه شسته شود. پس از شست و شوی چشم با آب، با استفاده از یک باند استریل روی چشم فرد آسیب دیده را بپوشانید.
- در هنگام شستن چشم توجه داشته باشید که ماده شیمیایی رقیق شده روی شما یا مصدوم پاشیده نشود. بهتر است در هنگام انجام این کار دستگاه محافظ بپوشید.
- فرد آسیب دیده را هرچه سریعتر به مرکز درمانی برسایند.
- مالش چشم هرگز!!! هیچ گاه به فرد آسیب دیده که مواد شیمیایی وارد چشم او شده است، اجازه ندهید که چشم خود را با دست بمالد. زیرا این عمل موجب انتقال مواد شیمیایی بیشتری به قسمت های دیگر چشم می شود و میزان سوختگی چشم با مواد شیمیایی را تشدید می نماید. در این حال محل سوختگی را با یک حوله یا گاز استریل خشک کنید.
- از مواد خنثی کننده استفاده نشود. اگر چشم توسط مواد اسیدی یا قلیایی سوخته باشد، به هیچ وجه نباید برای خنثی نمودن آن از مواد خنثی کننده استفاده کرد، زیرا نه تنها سوختگی را کم نمی کند، بلکه بیشتر هم خواهد نمود.
- محل سوختگی را بپوشانید. پوشاندن محل سوختگی برای جلوگیری از تماس هوا با زخم، به کاهش درد کمک می کند. همچنین انجام این کار موجب کاهش آلودگی محل سوختگی می شود.
- از مصدوم بخواهید یک پانسمان استریل چشمی و یا یک پارچه تمیز بدون پرز را روی چشم آسیب دیده خود نگه دارد. اگر زمان زیادی تا رسیدن کمک های تخصصی مانده است آن را به طور موقت بانداژ کنید.
- ضروری است از تماس زخم و محل سوختگی با زمین جلوگیری شود. از این رو یک پارچه تمیز زیر فرد آسیب دیده و جای سوختگی بگذارید. هرگز از چسب زخم برای پوشاندن محل سوختگی استفاده نکنید.
- وسایل شست و شوی چشم در محیط کار مهیا گردد. لازم است در محل هایی که احتمال بروز سوختگی شیمیایی و جود دارد، دوش آب، فواره شست و شو چشم و آب کافی فراهم باشد.
- در کارگاه هایی که احتمال بروز سوختگی چشم ها با مواد شیمیایی وجود دارد، ضروری است کارگاه مجهز به وسایلی مانند دوش و فواره مخصوص شست و شوی چشم ها باشد. ضروری است این وسایل به طور مرتب و منظم بازرسی گردند. همچنین کارکنان مراکز صنعتی باید روش درست استفاده از این وسایل و کمک های اولیه سوختگی را فرا گیرند.
- در پاک کردن مواد شیمیایی از عضو سوخته شده هرچه سریع تر اقدام نمایید. در سوختگی های شیمیایی، سرعت در پاک کردن مواد از روی عضو سوخته شده به وسیله آب، یک اقدام اساسی است، از این رو ضروری است هرچه سریع تر قسمتی که دچار سوختگی شده را زیر شیر آب بگیرید و با مقادیر فراوان آب خنک بشویید. این شست و شو باید با آب زیاد بوده و ادامه یابد. انجام این کار موجب رقیق شدن ماده شیمیایی در روی عضو دچار سوختگی (مانند چشم و پوست) و نیز کاهش شدت سوختگی می گردد.
- هنگامی که با اسید کار می کنید حتما لباس، دستکش مخصوص ضد اسید بپوشید و از عینک ایمنی و ماسک تنفسی استفاده نمایید. استفاده از عینک و ماسک برای کارگران قسمت اسید کاری الزامی است.
وحید عرفانی، شرکت نفت فلات قاره ایران
منابع مورد استفاده:
1-Debranims: Basics of industrial hygiene, 1999
2-Burns, Adam.com, 2000
3-Burns, characteristics and treatment, 2000
4- Industrial first aid, second edition, British Columbia, pp.290-292
5-Medicine: a primary care approach, W.B.Saunders, company, 1996, pp.81,170
6-آموزش کمک های اولیه؛ مترجمین: دکتر مژده جلالی؛ دکتر مریم حضرتی؛ چاپ اول؛ 1383؛ انتشارات دانش پرور.
7-ایمنی در واحدهای صنفی و حرفه ای؛ مهندس محمود شفیع پور؛ چاپ اول؛1373؛انتشارات نوند
8-بیمار یهای چشمی، دکتر اشرف السادات بطححی، دکتر محمد ریاضی اصفهانی، چاپ دوم، 1385، انتشارات شهد.
9-دایره المعارف ایمنی و بهداشت کار؛ وزارت کار و امور اجتماعی، معاونت تنظیم روابط کار، چاپ اول، 1380، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
10- مدیریت امداد و کمک های اولیه در صنعت، محمد رضا طوسی، چاپ اول، 1377، موسسه فرهنگی انتشاراتی فن و هنر.
