دستورالعمل ایمنی و بهداشت حرفه‌ای در خصوص حمل، جابجایی و نگهداری مواد شیمیایی و خطرناك

۲۵ مرداد ۱۳۹۹ مطالب مفید

در این مقاله قصد داریم در مورد حمل، جابجایی و نگهداری مواد شیمیایی و خطرناك صحبت کنیم که برای کارشناسان HSE، ایمنی، بهداشت حرفه ای و . . . بسیار مهم و کاربردی است.

نویسنده : حمید معینی

مقدمه

داشتن زندگی عاری از خطر، آرزو و هدف آحاد مردم و در همه اعصار بوده است؛ زیرا میل به ایمنی و امنیت بخش تفكیك ناپذیری از ماهیت همه انسان‌ها می‌باشد. از طرفی دیگر انسان همواره در تلاش برای بهبود زندگی و راحتی بیشتر بوده و در این راه سعی كرده با ایجاد تغییر در طبیعت و متغیرها، آن را به خدمت خود درآورد كه در این راه همراه با دستیابی به مواد، تجهیزات، دستگاه‌ها و به عبارتی ساده‌تر به خدمت گرفتن فن‌آوری نوین، به همان اندازه نیز با خطرات بیشتر و جدیدتری مواجهه گردیده است.

انقلاب صنعتی در قرن هجدهم تحول عظیمی از پیشرفت و تبدیل كارگاه‌های كوچك و خانگی و منطقه‌ای به كارخانجات بزرگ و عظیم برجای نهاد و به تبع آن مخاطرات از حالت شكل ساده و سنتی به مخاطرات پیچیده خاص صنایع با فرآیندهای پیچیده تبدیل گردید.

در همین راستا در فرآیند پیشرفت و تكامل انسان ناچار به بكارگیری برخی مواد و تغییرات در آنها شده است.

بكارگیری هیدروكربن‌ها و مواد نفتی و سوخت‌های فسیلی و تولید محصولات واسطه‌ای و تكمیلی شیمیایی از نشانه‌های پیشرفت یك كشور محسوب گردیده و این مواد شیمیایی خام، خود نهاده اصلی انرژی و خوراك اولیه برای تولید گونه‌های مختلف محصولات اساسی پلاستیكی، مواد شوینده، پاك كننده‌ها تا كودهای شیمیایی و ... را تشكیل می‌دهد.

مواد شیمیایی به لحاظ برخورداری از نقطه اشتعال پایین سریعا شعله‌ور شده و در اثر عدم رعایت اصول فرآوری و یا نگهداری مناسب، خسارت جبران ناپذیری به صنعت و محیط زیست وارد می‌سازند.

مبانی نظری

رشد تكنولوژی و صنعت در دوره‌های مختلف تاریخی به ویژه در دوران جدید، هرچند در ظاهر پیام‌آور رفاه و آسایش برای بشریت می‌باشد؛ ولی با برهم زدن تعادل طبیعت و محیط زیست، اساس و بنیادهای حیات را خصوصا در قرن اخیر به مخاطره انداخته است. در این میان كشف و كاربردهای ده‌ها هزار نوع ماده شیمیایی با خواص مختلف چه به صورت خام یا بینابینی و یا محصولات نهایی، موجب آلودگی محیط‌های كاری شده و سلامتی افراد را به مخاطره انداخته و در ضمن پتانسیل وقوع حوادث و فجایعی همچون انفجارات و آتش‌سوزی برخاسته از این نوع مواد را فزونی داده است. این مواد كه بصورت طبیعی یا مصنوعی و به شكل گاز، مایع و یا جامد هستند، مخاطرات خاص خود را دارند و هر ماده شیمیایی خطرات و اثرات سوء مختص به خود را داراست.

خطرات ناشی از مواجهه با مواد شیمیایی را می‌توان به دو دسته اصلی بهداشتی و فیزیكی تقسیم نمود. خطرات بهداشتی باعث ایجاد بیماری می‌شوند اما خطرات فیزیكی به قابل اشتعال بودن، قابل انفجار بودن و یا فعال بودن تركیبات شیمیایی مربوط می شوند.

نكته مهم اینست كه همه خطرات و بیماری‌های ناشی از مواد شیمیایی به آسانی قابل تشخیص نمی‌باشند و متخصصین بهداشت حرفه‌ای نبایداز احتمال ایجاد خطرات و بیماری‌های برخی مواد شیمیایی در خلال كاربرد و یا ذخیره‌سازی غافل شوند.

براین اساس و با توجه به اهمیت موضوع، مدیران متخصص بهداشت حرفه‌ای و ایمنی (HSE) باید با استفاده از دانش، تجربه و مهارت خود، محیط‌هایی كه در تماس یا مواجهه با اینگونه مواد هستند را كاملا مورد شناسایی قرار داده و نسبت به آنالیز و كنترل ریسك اقدام نمایند. با توجه به اینكه اغلب مخاطرات مواد شیمیایی در حین حمل و نقل مواد شیمیایی رخ می‌دهد. اولین قدم جهت جلوگیری از بروز حوادث، شناخت اینگونه مواد و رعایت اصول ایمنی برای حفاظت اموال و انسان است.

باتوجه به استفاده روزافزون مواد شیمیایی در صنایع كشاورزی، دارویی، پتروشیمی، نفت و غیره، مراحل تولید، حمل و نقل، استفاده و انبارداری آن سالانه باعث هزاران حادثه، بیماری شغلی، آتش‌سوزی و انفجار گردیده است، به طوری كه تعداد زیادی از كارگران در نتیجه حوادث و بیماری‌های شغلی از چرخه اقتصادی خارج شده اند و هزینه زیادی به سازمان‌های بیمه‌گر تحمیل گردیده است. لذا لزوم شناسایی مواد شیمیایی، نحوه كار ایمن و بی‌خطر انبارداری و حمل و نقل درست جهت پیشگیری از حوادث، بیش از پیش احساس می‌شود.

مواد شیمیایی و خطرناك براساس ویژگی‌های ذاتی و اثراتشان به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند و هر یك از این دسته‌ها نیز به زیرمجموعه‌های خاص تقسیم می‌شوند. اهم مواد شیمیایی آتش‌گیر بشرح ذیل می‌باشد:

پراكسایدها¹:

تركیب شیمیایی حاوی گروه پروكسی (…o-o…) می‌باشند. از این مواد عموما در واكنش‌های مختلف مانند اكسیداسیون _ پلیمریزاسیون و تهیه اكسیژن استفاده می‌نمایند. این مواد در تماس با مواد آلی، قابل احتراق بوده و خطر آتش‌گیری دارند و بعضی از این مواد اگر در مجاورت مواد احیاء كننده قرار گیرند آتش گرفته و در اثر ضربه ناگهانی نیز منفجر می‌شوند.

پراكسایدها به دو دسته معدنی و آلی تقسیم می‌شوند:

- پراكسایدهای معدنی نظیر: پرسولفات، پركلرات‌ها، پرمنگنات‌ها، پرفسفات، سدیم پراكساید، هیدروژن پراكساید و پراكسیدهای فلزات دوظرفیتی.

- پراكسیدهای آلی نظیر: ام.ئی.كی‌پراكساید²، دی‌اتیل‌پراكساید (C2H5-O-O-C2H5)، دی _ ترت _ بوتیل پراكساید (D.T.B.P)، اسید پروكسی استیك، پراكساید دی بنزوئیل، پراكساید كومن و غیره.

پراكسایدهای آلی به مراتب خطرناكتر از پراكسایدهای معدنی هستند (به‌لحاظ خاصیت آتش‌گیری و انفجار)

اسیدهای دارای اكسیژن زیاد نظیر پرفورمیك اسید (H COOOH)، پرسولفوریك اسید (SO5H2)، پرفلوروسولفید اسید نیز جزو اسیدهای بسیار خطرناك می‌باشند. زیرا آنها هم مانند مواد اكسیدان دارای خطر آتش‌گیری بوده و همچنین در اثر ضربه شدید منفجر می‌شوند.

بسیاری از مواد شیمیایی آلی از قبیل تترافلوئور و اتیلن _ تترا هیدروفوران و مواد مشابه آنها نیز آتش‌گیر بوده و قابلیت احتراق بالایی دارد.

بسیاری از حلال‌های سریع التبخیر از قبیل تولوئن، بنزن، استون، استالدئید، كلروفوم، تتراكلریدكربن و دیگر حلال‌های آلی نیز به‌لحاظ ماهیت آنها سریع الاشتعال می‌باشند.

باتوجه به ماهیت اقلام شیمیایی یاد شده، ضرورت داشتن اطلاع جامعی از آنها و چیدمان آنها در ابعادهای استاندارد دپوی كاملا الزامی است. این گونه اقدام شیمیایی بایستی در انبارهای خاصی با شرایط مطلوب كه دارای فن‌های بسیار قوی از نوع ضد جرقه و معمولا دارای ارتفاع بالا و همچنین چیده‌مان آنها در ارتفاع كم به صورت یك ردیف و دور از مواد آلی و احیاء كننده‌ها باشند و با مد نظر قرار دادن حرارت استاندارد 2+20 درجه سانتیگراد با رعایت كامل ضوابط ایمنی انبار گردند.

مواد شیمیایی كه دارای برچسب و یا نشان زیر باشند بایستی به دور از مواد دیگر نگه داشته شوند:

الف) مواد اكسیدان³

ب ) خطر آتش‌گیری⁴

ج) منفجره⁵

د) آتش‌گیر⁶

ه) مواد قابل احتراق⁷

این مورد شامل مواد اولیه خام، تركیبات شیمیایی و دیگر تركیباتی است كه افراد استفاده می‌كنند و در فرآیند آنرا بكار می‌برند و آنها منبع اصلی خسارات می‌باشند. در برخی شركت‌ها آسیب‌های ناشی از كار با مواد بین 20 تا 30 درصد آسیب‌ها را در بر می‌گیرد. اغلب آسیب به اموال و یا افراد ناشی از تماس بدون محافظت لازم، جابجایی غلط، تجمع غلط، عدم تجانس و سوختن یا انفجار مواد می‌باشند. مواردی‌كه در تعیین پتانسیل خسارت ناشی از مواد مزبور مطرح می‌باشد عبارتند از:

آیا مواد شیمیایی و خطرناك به محیط آسیب می‌رسانند؟
آیا محیط به مواد آسیب خواهند رساند؟
آیا مواد به افراد آسیب خواهند رساند؟
آیا افراد از مواد آسیب خواهند دید؟
چگونه مواد با تجهیزات تعامل خواهند داشت؟
ریسك‌های ذاتی ایجاد شده توسط امداد در این محیط با افراد، تجهیزات چه هستند؟
شرایط فیزیكی مثل نور، حرارت، سرما، فشار، رطوبت و تشعشع مطابق با استاندارد مواد رعایت گردیده است.
آیا تجهیزات حمل و جابجایی مواد متناسب با استاندارد مواد می‌باشد؟
آیا ساختمان نگهداری مواد متناسب با رفتار مواد می‌باشد؟
آیا از وسایل حفاظت فردی مناسب در انبار مواد استفاده می‌گردد؟
آیا رانندگان و متصدیان حمل و جابجایی مواد با حساسیت مواد و رعایت استانداردهای حمل آشنایی دارند؟
آیا در هنگام استفاده از وسایل حفاظت فردی مانند كفش ایمنی كاركنان اطمینان حاصل می‌گردد (كه این نوع كفش‌ها در تماس با مواد شیمیایی خطرناك و مواد داغ و سوزاننده باید بدون درز و بند كفش بوده و كفش كاملا به پا و قوزك پا چسبیده باشد)؟
آیا افرادی كه به عنوان كارگر انبار یا انبادارها در تماس با مواد خطرناك شیمیایی مانند موادخورنده، سوزاننده و غیره هستند از چكمه‌های لاستیكی و یا چرمی كه مقاوم در برابر عوامل شیمیایی باشند استفاده می‌كنند؟
آیا كسانی كه با مواد سوزاننده و خورنده از قبیل اسیدها و بازها سروكار دارند از دستكش‌های شیمیایی استفاده می‌نمایند؟
آیا افرادی كه با مواد شیمیایی و خطرناك در تماس هستند از عینك‌های حفاظتی در مقابل مواد زیان‌آور با چشم استفاده می‌نمایند؟
آیا به منظور حفاظت در مقابل گازها، بخارات مضر، از ماسك‌های تنفسی استفاده می‌گردد؟
آیا در محل انبارها دوش و چشم‌شوی اضطراری وجود دارد و افراد با طرز كار و محل قرار گرفتن آنها آشنایی كامل دارند.
آیا تردد افراد به داخل انبارها و محل دپوی مواد شیمیایی كاملا محافظت شده می‌باشد یا در تمام موارد فقط پرسنل مسوول و آموزش دیده‌ای كه مجوز ورود به انبار را دارند باید مخازن و ظروف وارد شده به انبار را قبل از ذخیره‌سازی بررسی كنند تا مطمئن شوند دارای برچسب‌های لازم بوده و هیچگونه صدمه‌ای ندیده باشند.

نكات ایمنی

مواد شیمیایی چه بصورت مایع كه درون بشكه‌ها به مبادی ورودی وارد می‌گردد و چه بصورت جامد درون كیسه‌ها می‌بایستی جداگانه و به دور از سایر اقلام كالاها نگهداری گردند و تنها در اینصورت است كه هنگام وقوع حریق، احتمال گسترش آن به مواد دیگر كاهش یافته و از طرفی نیز تماس مایعات و مواد شیمیایی با مواد نامتجانس دیگر را كه موجب بروز حادثه و آتش‌سوزی و انفجار می‌گردد برطرف می‌سازد.
سعی گردد نگهداری مواد شیمیایی در انبارهای سرپوشیده بصورت انبارهای هانگارد كه امكان تردد و ورود و خروج طبیعی و آزادانه هوا وجود داشته و همچنین از نور آفتاب و سایر نزولات طبیعی در امان باشد.
در صورت نگهداری مواد شیمیایی در انبارهای كاملا سرپوشیده، به منظور اجتناب از تراكم بخارات قابل اشتعال و انفجار، تهویه مناسب ضد جرقه نصب گردد.
اطمینان از نظافت سطح انبارها و نظارت كامل بر نشتی‌ها، مایعات سرریز شده به طوری كه نشتی‌ها فورا و بطور كامل جمع‌آوری و محل مذكور تمیز گردد.
تعبیه راه آب‌ها و منافذی جهت هدایت و خروج مواد شیمیایی از مخازن و شبكه‌ها به خارج از محوطه. اهتمام در تعبیه سینی‌های مخصوص چكه و نشتی در قسمت‌هایی كه نشتی وجود دارد.
اطمینان از برنامه سرویس و نگهداری تجهیزات انبارداری مانند نوار نقاله و لیفتراك‌ها به منظور اجتناب از انفجار.
اطمینان از پاكسازی محوطه فضاهایی كه مواد مایع شیمیایی حمل و نقل و نگهداری می‌گردند، از اجناس و مواد قابل سوختن.
اطمینان از رعایت دستورالعمل‌های ایمنی مواد⁸ حین جابجایی و نقل و انتقال و دپوی مواد شیمیایی.
موادی كه قابلیت اشتعال و انفجار دارند بطور دقیق شناسایی كرده و در فضاهای كاملا حفاظت شده و به دور از مواد اكسید كننده نگهداری نمایند، مثلا كلرات سدیم را هرگز نباید روی وسایل و پالت‌های چوبی نگهداری كرد.
اطمینان از اینكه در هنگام تخلیه و بارگیری مایعات قابل اشتعال و انفجار كلیه مخازن بر روی زمین و مهار محكم شده باشند.
اطمینان از آموزش پرسنل جهت مقابله با وضعیت‌های اضطراری مانند آتش‌سوزی، نشست و ریزش مایعات.
اطمینان از استفاده از تجهیزات و وسایل حفاظت فردی⁹ مناسبت با نوع مواد.
اطمینان از اینكه چنانچه افراد در معرض آلودگی شیمیایی خطرناك قرار گرفتند، كلیه لباس‌های آلوده را از تن در آورده و از كمك‌های اولیه استفاده نمایند.
اطمینان از تدوین مقررات و آیین‌نامه‌های رفت و آمد وسایل نقلیه در داخل محوطه و فضای انبارها.
اطمینان از تناسب سیستم‌های روشنائی و جریان الكتریكی در سالن‌های مواد شیمیائی، بكارگیری سیستم های روشنایی و جریان برق مجهز به سیستم ضد جرقه و نگهداری از سیستم‌های روشنایی.
سیستم ثبت تخلفات كاركنان از مقررات ایمنی و بهداشت حرفه‌ای كه باعث بروز حادثه ناگوار جانی و مالی یا انفجار و آتش‌سوزی می‌شود و آموزش‌های عبرت‌آمیز برای خاطی و سایرین.
اطمینان از استفاده ماسك‌های تنفس مناسب جهت كار در محیط‌های دارای آلودگی هوای بالاتر از حد مجاز.
تمهیدات لازم به منظور پیشگیری از حریق انفجار، صاعقه، سقوط و ... به طور مناسب انجام می‌پذیرد.
اطمینان از تدوین و اجرای دستورالعمل‌های منع استعمال دخانیات و پیگیری جدی رعایت این موازین.
اطمینان از نصب علایم هشداردهنده منع استعمال دخانیات.
اطمینان از تدوین و اجرای دستورالعمل‌های گزارش دهی سریع خطاها و اطمینان از اینكه كاركنان و كارگران دلایل نیاز به گزارش دهی خطرات بالقوه را درك كرده‌اند.
اطمینان از ایمن بودن وسایل گرمایشی مورد استفاده در دفاتر انبارها.
اطمینان از اینكه خاموش كننده و آلارم‌های هشداردهنده حریق شامل دستی و اتوماتیك، بطور مناسب نصب گردیده‌اند.
اطمینان ازاینكه نگهداری و تست‌های منظم مورد نیاز روی سیستم‌های كشف اعلام حریق و سیستم‌های اطفای حریق انجام می‌پذیرد.
اطمینان از اینكه دسترسی كافی به سالن انبارها، دپوی مواد و محوطه حمل نگهداری مواد شیمیایی جهت رسیدن خودروی آتش‌نشانی به نزدیكترین محل حادثه حریق و نجات افراد وجود دارد.