بررسی رابطه میان ارگونومی محیط کار و استرس شغلی کارکنان

این مطلب بی شک برای کارشناسان HSE ، ایمنی و بهداشت حرفه ای مفید و کاربردی است. امیدواریم استفاده کنید. 

بی‏ توجهی به اصول ارگونومی و رعایت نکردن آنها در محیط کار، هزینه‏‌های بسیار زیادی را هم برای کارفرما و هم برای کارکنان به دنبال خواهد داشت و موجب کاهش کارآیی و افزایش استرس کارکنان نیز می‏شود. در صورتی که فناوری ارگونومی بدرستی به کار گرفته شود، می‏تواند موجب حذف و یا کاهش آسیبها و مشکلات بهداشت و ایمنی شغلی در محیط کار و افزایش کارآیی شود.

با این وجود، در طراحی کار توجه کافی به این موضوع صورت نمی‏گیرد. هدف اصلی این مطالعه، بررسی نقش ارگونومی و ارتباط آن با استرس شغلی کارکنان است؛ نتایج حاصل از این مطالعه از رابطه بین ارگونومی محیط کار و استرس شغلی حکایت دارد.

مقدمه
ظهور سازمان های اجتماعی و گسترش روزافزون آنها، از ویژگی‏ های بارز تمدن بشری است. به طوری که با توجه به عوامل گوناگون مکانی و زمانی و ویژگی ها و نیازهای خاص جوامع مختلف، همه روزه انواع سازمانهای اجتماعی ظهور و گسترش می‌یابند و بر تعدادشان افزوده می ‌شود.

یک ملت به واسطه شهروندانش و یک سازمان به وسیله کارکنانش شناخته می‌ شود. پیشرفت یک سازمان به وسیله سلامتی و تندرستی کارکنان مشخص می‌ شود. بنابر آمار سازمان بین‌‏المللی کار، سالانه حدود ٥٢٠ میلیون حادثه در جهان اتفاق می‏‌افتد که در آنها به طور متوسط ٥٣٣ هزار نفر جان خود را از دست می‏‌دهند (حوادث رانندگی و خانگی در این آمار لحاظ نشده است). همچنین سالانه ٦١٠ میلیون بیماری شغلی در جهان دیده می‏‌شود که منجر به فوت یک میلیون و یکصد هزار نفر می‏شود. همچنین چهار درصد تولید ناخالص ملی در جهان به لحاظ این حوادث و بیماری ها هدر می‏رود.

نادیده گرفتن ایمنی و بهداشت کار موجب زیان اقتصادی قابل توجهی می‌شود که تاثیرات جدی بر بهره‏وری دارد. میزان بروز حوادث شغلی منجر به مرگ در کشورهای در حال توسعه، سه تا چهار برابر کشورهای توسعه یافته است و این حوادث معمولا به صورت غیرعمدی هستند؛ در کشور ما سالانه حدود ٤١ هزار حادثه شغلی رخ می‏‌دهد.

در طول جنگ دوم جهانی، تاکید اصلی دانشمندان علوم رفتاری بر استفاده از آزمون هایی برای انتخاب افراد مناسب برای هر کار و ابداع راهکار های تربیتی بهتر و انطباق دادن شخص با کار بود. حرفه عوامل انسانی در دوران پس از جنگ زاده شد. در سال ١٩٤٩ انجمن پژوهشی ارگونومی که اکنون انجمن ارگونومی نامیده می‏‌شود در انگلستان تاسیس شد و نخستین کتاب در باب علوم انسانی، به نام روانشناسی تجربی کار وابسته به عوامل انسانی در طراحی مهندسی انتشار یافت. در سال ١٩٥٩ موسسه بین‏‌المللی ارگونومی با هدف برقراری ارتباط میان چندین انجمن عوامل انسانی و ارگونومی در کشورهای مختلف جهان تاسیس شد. دوره ٢٠ ساله  ١٩٦٠ تا ١٩٨٠ شاهد رشد و گسترش سریع عوامل انسانی بود.

ارگونومی

تعریف ارگونومی:

تعریف رسمی ارگونومی که به وسیله انجمن ملی ارگونومی (IEA) تایید شده، به این شرح است:
ارگونومی (یا فاکتورهای انسانی) اصول علمی مرتبط با فهم تعامل میان انسان و سایر عناصر یک سیستم و حرفه ‌است که شامل تئوری ها، اصول و داده‌ ها و روش ها برای طراحی مطابق با بهینه‏ سازی آسایش و رفاه افراد و عملکرد کامل سیستم می‏شود. واژه ارگونومی آمیزه‏‌ای از دو واژه یونانی ارگو به معنای «کار» و نوموس به معنای «قانون» است. در آمریکا، مهندسی عوامل انسانی مترادف واژه ارگونومی دانسته شده است. ارگونومی در اروپا ریشه در فیزیولوژی کار، بیومکانیک و طراحی ایستگاه کار دارد. در حالی که عوامل انسانی آمریکاییان از فیزیولوژی کار تجربی سرچشمه گرفته و برعملکرد انسانی و طراحی سامانه‏‌ها متمرکز است.

ارگونومی در چهار شاخه بیومکانیک شغلی، روانشناسی مهندسی، آنتروپومتری و فیزیولوژی کار فعالیت می‌کند.

فیزیولوژی کار:

بخشی از دانش ارگونومی که تطبیق انسان را با کار  در مصرف انرژی و همچنین تغییرات پارامترهای فیزیولوژیکی بدن در حین انجام کار مورد توجه قرار می‌دهد، به فیزیولوژی کار معروف است.

بیومکانیک شغلی: 

در بیومکانیک از قوانین فیزیکی مکانیک برای بدن استفاده می‌ شود. با به کارگیری این قوانین، این امکان به وجود می‏‌آید که در هنگام یک وضع خاص، بدن و حرکت آن، میزان فشار مکانیکی موضعی اعمال شده بر عضلات و مفصل‌ها محاسبه شود.

روانشناسی مهندسی:

به فاکتورهای محیطی فیزیکی و شیمیایی مانند سر و صدا، ارتعاش، روشنایی، آب و هوا و مواد شیمیایی که می‏‌توانند بر روی ایمنی، سلامتی و آسایش افراد تاثیر بگذارند می‏‌پردازد.

آنتروپومتری:

شامل جمع‌آوری و تفسیر داده‏های مربوط به شکل و اندازه ابعاد بدن انسان (ابعاد طولی، عرضی، محیطی و وزن) است.

برخی مشکلات معمول در صنایع شامل طراحی نامناسب محل کار، انطباق نداشتن قابلیتهای کارگران و الزامات شغلی، وجود محیط کار و مشاغل زیان آور، طراحی نامناسب سیستم انسان ماشین و برنامه‌های ضعیف مدیریت است. این مشکلات منجر به ایجاد مخاطرات در محل کار، ضعف سلامتی کارگران، صدمات ناشی از کار با تجهیزات، معلولیتها و در عوض کاهش بهره‌وری کارگر و کیفیت تولید و افزایش هزینه می‏‌شود.

کاربرد موثر ارگونومی در طراحی سیستم کاری می‌تواند تعادلی را میان ویژگی های کارگر و نیازهای شغلی برقرار کند. این علم، گستره وسیعی را در زمینه طراحی کار، ابزار، تجهیزات، ماشین آلات، ایستگاه کار و سیستمها در موارد مختلف صنعتی، آموزشی، ورزشی و غیره دربر می‏گیرد.

هدف ارگونومی آن است که در طراحی ابزار و وسایل کار و سیستم های فنی و تولیدی و نیز در طراحی محیط کار، نیازها و خصوصیات جسمی و روحی انسانها در نظر گرفته شود تا در عین نیل به افزایش بازدهی تولید، به سلامت و بهداشت و راحتی انسانها نیز به بیشترین حد توجه شده باشد. ارگونومی دارای اهدافی چون بهبود بهره‌‏وری، سلامت، ایمنی و آسایش مردم و افزایش کارآیی متقابل سیستم های انسان، ماشین و محیط است.

• نکات ضروری در زمینه سطح کار

- ارتفاع سطح کار بالاتر از قلب قرار نگیرد. زیرا اگر ارتفاع سطح کار بالاتر از قلب قرار گیرد، جریان خون در بدن کاهش می‏یابد که نتیجه آن کاهش سریع کارآیی و عملکرد فرد خواهد بود.

- ارتفاع مربوط به سطح کار، صندلی و پاها باید با یکدیگر تناسب داشته باشند.

- اگر ارتفاع سطح کار ثابت است از زیرپایی یا قدم زدن استفاده شود.

- گاهی  حالت نشسته را با ایستادن یا قدم زدن جایگزین کنید.

• حیطه ‌های عملکردی ارگونومی

- بررسی میزان توانمندی شاغلین با توجه به نوع کار و انرژی مصرفی.

- مطالعه ابعاد فیزیکی بدن (آنتروپومتری) و کاربرد این دسته از اطلاعات در طراحی ایستگاه‌های کار.

- طراحی ارگونومیک ابزارهای دستی.

- طراحی ایستگاه ‏های کار نشسته، ایستاده (توام) و آنالیز سیستم انسان و ماشین.

- بررسی‌های روانشناختی از دیدگاه نحوه ارتباط میان افراد.

- تعیین رژیم‏ های کار و استراحت (زمانهای استراحت و مدت انجام کار).

- بررسی روشهای حمل دستی کالا و طراحی خطوط بسته ‌بندی و بارگیری دستی.

- بررسی صدمات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار و آنالیز وضع بدنی.

- بیومکانیک شغلی.

- ارگونومی و کار در خانه.

- کاربرد بهینه رنگ و موسیقی در محیط های کار.

• استرس

واژه استرس امروز چنان نقل هر زبانی است که گویا استرس مسئله همگانی و همه‌ گیر و مبتلابه انسان امروز و مشخصه زندگی اوست. روانشناسان و دیگر صاحب نظران استرس می‏ گویند روی هم جمع شدن رویدادها (دگرگونی‌ها)ی زندگی که سازگاری فرد را با موضع خودش برهم می‏‌زند، موجب استرس می‏شود؛ و این تشابه نزدیکی با مفهوم فیزیکی یا مهندسی استرس دارد. نزدیک به یکصد سال است که مفهوم استرس مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. اما نخستین بررسی‌های استرس در حوزه دانش پزشکی انجام نشده ‏اند. این مفهوم اکنون به موضوعی میان رشته‏ های علوم انسانی، پزشکی و حوزه ‏های وابسته بدل شده است. استرس ناشی از شغل، استرسی است که فرد معین بر سر شغل معینی دستخوش آن می‎شود. در این تعریف چند نکته نهفته است، شخص شاغل تا چه اندازه از تجربه برخوردار است (کارآزموده است یا تازه کار)، میزان قدرت و ضعف او در مقابله با شرایط موجود چقدر است و چه نوع شخصیتی از خود در محیط کار نشان می‏دهد.

نشانه‌های استرس

"بیر" و "نیومن" در سال ١٩٧٨ سه دسته از نشانه‌ هایی را که در شرایط شغلی بروز می ‌کند نام برده ‌اند: نشانه‌ های روانی، جسمانی و رفتاری.

نشانه‌ های روانی:

آن دسته از مشکلات عاطفی و شناختی هستند که بر اثر ناراحتی ناشی از استرس شغلی بروز می‏کنند. نارضایتی از شغل یکی از رایج‌ ترین پیامدهای استرس شغلی است. با بی‏‌میلی و با تاخیر سر کار خود می‌آید. برای آن که کار خود را به خوبی انجام دهد دلیل چندانی نمی‏‌بیند. دیگر نشانه‏های روانی عبارتند از افسردگی، اضطراب، ملامت، احساس ناکامی، انزوا و بیزاری.

نشانه‏ های جسمانی:

این نشانه‌ها را مشکل‌ تر می‏توان تشخیص داد. زیرا در حالی که شرایط کاری معینی با بیماری های جسمانی معینی همراه هستند اما دشوار می‏‌توان فهمید که این ناخوشی‌ها تا چه اندازه نتیجه‌ جنبه‌ های زندگی شخص هستند. با این حال شواهد و مدارک پژوهشی نشان داده‏اند که همواره رابطه میان استرس شغلی و نشانه‌ها و بیماریهای جسمانی معینی وجود دارد که یکی از عمومی‏‌ترین نشانه ‏های بیماری جسمانی مرتبط با استرس شغلی بیماریهای قلبی عروقی است.

نشانه‌ های رفتاری:

به دو دسته تقسیم می‏‌شوند: دسته نخست نشانه‏ هایی هستند که می‏‌توان گفت به طور مستقیم متوجه خود فرد شاغل است؛ این دسته شامل رفتارهایی است مثل خودداری از کارکردن، پرخوری یا بی‌اشتهایی، رفتارهای ستیزه جویانه در برابر همکاران یا اعضای خانواده و به طور کلی مشکلات میان فردی. دسته دوم از نشانه‌های رفتاری پیامدش به سازمان یا تشکیلات اداری بر می‏گردد. از جمله غیبت از کار، رها کردن شغل، افزایش حادثه‏‌های ناشی از کار و فقدان بهره‏‌وری.

عوامل استرس‌زا

سیاست ها:

ارزیابی غیر واقعی کارمندان (سیستم ارزشیابی نامناسب)، جابجایی مکرر و غیر ضروری، دستورالعمل‏ های مبهم، نامساوی بودن حقوق و مزایای افراد همتراز، شرح وظایف واقعی و مقررات غیر قابل انعطاف.

ساختارها:

فرصت کم برای پیشرفت، تضادهای صف و ستاد، تمرکز در تصمیم ‌گیری ها و نبود مشارکت، تشریفات دست و پاگیر اداری و تخصص گرایی بیش از اندازه.

شرایط ایمنی:

وجود اشعه‌ و عوامل شیمیایی زیان ‌آور، سرما و گرما و سر و صدای زیاد، ازدحام و نبود محل کار اختصاصی، خطرات ایمنی و نور کافی.

مراحل و فرآیندها:

سیستم کنترل نامناسب، اهداف مبهم و متضاد، ارتباطات ضعیف، بازخورد ناکافی و ضعیف از عملکردها، معیارهای ناقص و نادرست برای بخش عملکردها، اطلاعات ناکافی.

ابهام نقش در سازمان:

ابهام در نقش از کمبود اطلاعات یا آگاهی اندک از نحوه انجام کار حاصل می‏‌شود. این ابهام احتمالا به دلیل کارآموزی ناکافی، ارتباطات ضعیف یا مضایقه کردن و یا ناجور جلوه دادن اطلاعات به وسیله همکاران یا سرپرست حاصل می‏‌شود. حاصل این ابهام نقش، تنش است که متعلق به فرد است.

تعارض نقش در سازمان: نقش فرد در سازمان، کمتر یا بیشتر از حد به کار واداشتن او، تعارض ها و تضادهایی را به وجود می‌آورد. در سازمان تعارض نقش شامل ناسازگاری میان وظایف شغل، منابع، قواعد و مقررات و خود افراد است. این تعارض نقش موجب ایجاد تنش در فرد می‏‌شود.

پیامدهای استرس

پیامدهای فردی:

پیامدهای فردی نتایجی هستند که عمدتاً بر فرد اثر می‏‌گذارند، هر چند ممکن است سازمان نیز به طور مستقیم یا غیر مستقیم از این پیامدها تاثیر پذیرد. ولی این فرد است که بهای اصلی را می‏پردازد. پیامدهای فشار عصبی را می ‌توان به سه گروه رفتاری، روانی و جسمانی تقسیم کرد.

پیامدهای رفتاری:

پیامدهای رفتاری فشار عصبی واکنش‌هایی هستند که ممکن است باعث ایجاد آسیب به فرد یا دیگران شوند. یکی از این نوع رفتارها سیگار کشیدن است. حادثه آفرینی، خشونت و به هم خوردن اشتها نیز از جمله پیامدهای رفتارهای عصبی است.

پیامدهای روانی:

پیامدهای روانی فشار عصبی بستگی به سلامت جسمانی-روانی فرد دارند. هنگامی که اشخاص در محیط کار با فشار عصبی شدیدی مواجه می‌شوند، ممکن است دچار افسردگی، پرخوابی یا بی‌خوابی شوند. ممکن است فشار عصبی باعث بروز مشکلات خانوادگی و ناراحتی‌هایی نیز شود.

پیامدهای جسمانی:

فشار عصبی ممکن است باعث بروز بی ‌نظمی‌های جسمی نیز بشود. پیامدهای جسمی فشار عصبی بر وضع جسمی فرد اثر می‏‌گذارد. به عنوان مثال، میان ناراحتی و حمله قلبی با فشار عصبی رابطه وجود دارد. دیگر پیامدهای ناشی از فشار شدید عصبی عبارتند از: سردرد، کمر درد، زخم معده و ناراحتی معده و ناراحتی های پوستی مانند جوش و کهیر.

پیامدهای سازمانی (اجتماعی):

فشار عصبی پیامدهایی دارد که اثر مستقیم بر سازمان دارند.

عملکرد:

یکی از پیامدهای واضح فشار عصبی شدید، کاهش عملکرد مناسب و درست است. این کاهش در مورد کارگران اجرایی به صورت کیفیت ضعیف کار و افت بهره‌وری متجلی می‌ شود و در مورد مدیران ممکن است به معنای تصمیم‌ گیری غلط و یا برهم خوردن روابط کاری با دیگران به دلیل عصبانیت و ناسازگاری ‌باشد.

کناره‌ گیری:

کناره‌‏گیری نیز می‏‌تواند نتیجه فشار عصبی باشد. مهمترین انواع کناره گیری عبارتند از غیبت و استعفا. اشخاصی که برای مقابله با فشار عصبی، دوران سختی را در محیط کار می‌ گذرانند احتمالاً بیشتر بیمار می ‌شوند و یا به منظور پیداکردن سازمان بهتر به ترک سازمان خود می‏اندیشند.

طرز تلقی:

یکی دیگر از پیامدهای مستقیم سازمانی فشار عصبی کارکنان همانطورکه اشاره شد به طرز تلقی مربوط می ‌شود. رضایت شغلی، روحیه، تعهد سازمانی همزمان با انگیزش فرد از فشار عصبی آسیب می‏‌بینند.

واماندگی:

پیامد نهایی فشار عصبی که هم بر اشخاص و هم بر سازمانها اثر می‌گذارد واماندگی است. واماندگی یک احساس عمومی تحلیل رفتگی است و هنگامی به وجود می‏‌آید که فرد احساس کند فشارهای خیلی زیادی را تحمل می‏‌کند و منابع رضایت نیز خیلی کم باشد. در این مرحله ممکن است فرد کم کم از رفتن به سر کار احساس وحشت کند؛ ممکن است وقت زیادی را صرف انجام کار کند ولی موفق به انجام کار کمتر شود و ممکن است ناتوانی فکری و جسمی از خود نشان دهد. براساس تحقیقی که در یکی از شرکتهای خودروسازی به عمل آمده است، استرس شغلی با اعمال ناایمن و حوادث شغلی رابطه مستقیم معناداری دارد.

 
از آنجا که بین ارگونومی محیط کار و استرس رابطه وجود دارد، بنابراین رعایت اصول ارگونومی می‏‌تواند باعث کاهش استرس کارکنان شود. بیشترین ارتباط بین روانشناسی مهندسی با استرس شغلی وجود دارد.

بیشتر کارکنان شرکت از وسایل با ارگونومی لازم برخوردار هستند اما نحوه استفاده صحیح از آنها را نمی‏‌دانند. به دلیل ناآگاهی برخی مدیران و کارکنان از اهمیت رعایت ارگونومی، بهتر است علاوه بر مهیا کردن محیط کار مطابق با اصول ارگونومی آموزشهای لازم در این زمینه نیز به این افراد داده شود. رعایت اصول ارگونومی به خود کارمندان مربوط می‏‌شود و با الزام و اجبار نمی‏توان آنها را به رعایت اصول ارگونومی واداشت. اما ایجاد انگیزه در کارکنان می‏‌تواند ترغیب کننده کارکنان به رعایت این اصول باشد. از آنجا که کارکنان شرکت بیشتر وقت خود را با کامپیوتر و پشت میز می‏‌گذرانند؛ بنابراین پیشنهاد می‏شود مدیران وقت لازم رابرای ورزش، استراحت و گاهی چرخش شغلی کارکنان فراهم کنند.

نویسنده: علیرضا قاسمی نژاد
سرپرست ایمنی، بهداشت و محیط زیست، پدافند غیرعامل و مدیریت بحران شرکت نفت خزر