ایمنی بنادر در برابر مواد پرتوزا

مقدمه

تحقیقات دانشمندان تا قرن حاضر نمایانگر آن است که تنها محیطی که می‏تواند با ساختارهای فیزیولوژیکی انسان و سایر موجودات زنده در ادامه حیات او مناسب باشد کره زمین است. لیکن دانشمندان معاصر با بررسی انبوهی از گزارش‏ ها، فرضیه ‏ها و مشاهدات خود، ضمن اعلام خطر در مورد افزایش آلودگی‏ های مختلف در جهان، تنها راه نجات بشر را کنترل دقیق و شناسایی انواع منابع آلوده کننده و مهار نمودن آنها می‏دانند. لذا اندازه ‏گیری دقیق و مستمر هسته ‏های پرتوزا به دلیل نقش اساسی در موارد ذکر شده در تمام نقاط جهان از جمله بنادر مسیولیت و رسالتی عظیم را بر دوش محققین و متخصصان بهداشت محیط، محیط زیست و مسایل هسته‏ای قرار داده است. در سال‏ های اخیر دو موضوع مهم امنیت و بهداشت به عنوان محور فعالیت ‏های بین‏الملی در بنادر مورد توجه افراد درگیر در صنعت دریانوردی بوده است.

ورود مواد پرتوزا به دریا

پرتوزایی زمینه

پرتوزایی یک رخداد طبیعی است، آب دریا به صورت طبیعی پرتوزا بوده و این پدیده به ویژه به دلیل حضور پتاسیم 40 در محیط رخ می‏دهد اما آب دریا شامل محصولات ناشی از تخریب اورانیم و توریم نیز می‏باشد و دایماً تریتیوم (ایزوتوپ پرتوزای ییدروژن) در نتیجه تششعات کیهانی وارد آن می‏شود. رادیونوکلوییدهای سنگین قابلیت انحلال کمی در آب داشته و تمایل به جذب بر روی ذرات معلق دارند، بنابراین در رسوبات متراکم می‏شوند. رسوبات ریز با سطح تماس بالا بیشتر از رسوبات درشت تمایل به جذب (سطحی) دارند. [1]

آزمایشات تسلیحاتی

ورود مواد پرتوزا به دریا در نتیجه فعالیت‎های انسانی در مراحل آخر جنگ جهانی دوم با انفجار اولین بمب هسته‏ای آغاز شد و با آزمایش سلاح‎های اتمی تا پیش از امضاء پیمان منع استفاده از سلاح‏های اتمی به وسیله آمریکا، شوروی و انگلستان تا سال 1963 ادامه داشت. تجهیزات اتمی حاوی اورانیم و پلوتونیم غنی شده بوده و به هنگام انفجار در زیر آب یا در نزدیک سطح  زمین بالغ بر 200 نوع محصول مختلف ناشی از شکافت هسته‏ای و ایزوتوپ تولید می‏کنند، بسیاری از رادیوایزوتوپ‏ های تولید شده به صورت طبیعی وجود ندارند.[8]

پسماندهای مایع

مواد پرتوزا در آب‏ های خنک کننده و دیگر ضایعات مایع راکتورهای اتمی وجود داشته و ممکن است به دریاها تخلیه شوند. کشتی‏ها و زیردریایی‏ هایی که با سوخت هسته‏ای کار می‏کنند، نیز مقداری مواد پرتوزا به دریا تخلیه می‏کنند اما این مقادیر در مقایسه با مواد تخلیه‏ای نیروگاه ‏های برق هسته‏ ای و واحدهای بازفرآوری سوخت ناچیز است. از سوی دیگر چون تخلیه مواد پرتوزا به وسیله ناوگان‏های اتمی بطور وسیع در سطح اقیانوس ‏ها منتشر می‏گردد، بنابراین تنها به منطقه ‏ای که پسماندهای خود را از تاسیسات موجود در خشکی به دریا تخلیه می‏کنند محدود نمی‏شود. این روش در حال حاضر منسوخ گردیده است. [4]

مواد زاید جامد

دفن مواد زاید جامد پرتوزا از سال 1946 در دریاها آغاز گردید اما با تلاش ‏های بسیار تحت کنترل بین‏المللی درآمد. این روش معمولا در مورد پسماندهای بسته ‏بندی شده جامد با پرتوزایی متوسط و اغلب در کشورهای نزدیک به دریا و دارای محدودیت منطقه جغرافیایی استفاده می‏شود. در این روش با حفر چاه ‏هایی در اعماق دریا پسماندهای رادیواکتیو را در آنها دفن می‏کنند، این روش بسیار پیچیده است و نیاز به فناوری پیشرفته دارد و باید عواملی از قبیل محفظه حاوی پسماند، جنس لایه‏ های زیر دریا، تغییرات درجه حرارت و جریان‏های اقیانوسی در آن مناطق و مسیرهای بیولوژیک در نظر گرفته شوند.

ورود تصادفی مواد

برخی حوادث منجر به ورود مواد پرتوزا به دریا می‏گردند. مانند حادثه آتش‏سوزی و انفجار در راکتور هسته‏ای چرنوبیل در آوریل 1986 که به ریزش مواد پرتوزا در مناطق زیادی از اروپا، به ویژه در مناطقی که باران‏های طوفانی شدید به شکل ابر هسته ‏ای از آنها گذشت منجر گردید.[6]

طبقه‏ بندی مواد پرتوزا بر اساس درجه سمیت

مواد پرتوزا از نظر خطر سمیت به چند گروه تقسیم می‏شوند. سازمان بین‏المللی انرژی اتمی ایزوتوپ‏های مختلف رادیو اکتیو را برحسب سمیت نسبی در چهار کلاس با سمیت بسیار بالا، بالا، متوسط و پایین طبقه‏بندی کرده است.[6]

انواع بسته‏ بندی رادیو اكتیو

در بسته‏بندی مواد پرتوزا باید شرایط کلی بسته‏بندی مراعات شود. بسته ها باید به گونه ‏ای طراحی و ساخته شوند که با توجه به وزن، حجم و شکل آن به راحتی و با اطمینان حمل شوند و مقاومت لازم را در برابر شرایط جوی، ضربه و فشار وسایر موارد داشته باشند. بایستی از امکان خروج مواد پرتوزا از بسته جلوگیری به عمل آید. از نظر مقررات، چهار نوع بسته بندی به منظور انتقال مواد پرتوزا وجود دارند که عبارتند از: بسته‏ های آزاد، بسته ‏های صنعتی، بسته‏ های نوع A)) و بسته‏ های نوع (B)

الف) بسته‏ های آزاد

بسته‏ هایی هستند که حاوی مقداری محدود از ماده پرتوزا با خطرات رادیواکتیویته بسیار محدود می‏باشند. این محدودیت به نوع ماده پرتوزا بستگی دارد. میزان ماده پرتوزا در سطح خارجی بسته نباید از 5 میکروسیورت در ساعت تجاوز کند. از معروفترین این بسته‏ها معرف‏های تشخیصی. درمانی در علم پزشکی‏اند که اصطلاحا کیت نامیده می‏شوند. بر روی کیت‏ها کلمه رادیواکتیو به طرز آشکاری نوشته شده است. [3]

ب) بسته‏ های صنعتی

این بسته به منظور حمل مواد با پرتوزایی ویژه کم یا لوازم آلوده مورد استفاده قرار می‏گیرند. از متداولترین آنها بشکه‏ ها و ظروف ساخته شده از فولاد ضدزنگ است. بیشترین مواردی که در این ظروف حمل می‏شوند، پسماندهای با پرتوزایی ویژه کم و سوخت‏های مصرف نشده‏اند. در هر صورت، مقدار ماده پرتوزایی که در این نوع بسته‏ ها قرار می‏گیرد، باید به اندازه‏ای باشد که حداکثر میزان ماده پرتوزا در سه متری ماده پرتوزا یا وسیله آلوده یا مجموعه وسایل آماده شده برای هر بسته از 10 میلی سیورت در ساعت تجاوز نکنند. [4]

ج) بسته‏ های نوع A

متداولترین نوع بسته در حمل و نقل مواد پرتوزا (به ویژه در مورد رادیوداروها و رادیوایزوتوپ های تحقیقاتی) می‏باشند. در طراحی و ساخت این نوع بسته‏ها مسایل ایمنی و اقتصادی به دقت مورد توجه قرار می‏گیرند. همچنین این بسته ‏ها از نظر استحکام و مقاومت تحت آزمایشات خاصی قرار می‏گیرند.

د) بسته‏ های نوع B

بسته‏ های نوع (B) به منظور جلوگیری از رها شدن مواد در تصادفات شدید و همچنین برای مواردی که مقدار ماده پرتوزا بیشتر از بسته‏های دیگر باشد، مورد استفاده قرار می‏گیرند. [2]

استانداردهای ایمنی و تششع مواد رادیواکتیو

مواد رادیواکتیو جزء مواد خاص خطرناک به شمار می‏آیند. تماس انسان با مواد پرتوزا از طریق دریا یا در نتیجه مصرف غذاهای دریایی که مواد فوق در آنها تجمع یافته است یا در نتیجه تماس خارجی با بسترهای پرتوزا در سواحل آلوده می‏باشد تماس با این مواد باعث بروز خطرات بهداشتی و ناراحتی‏های ویژه و آثار سوماتیکی، ژنتیکی و سرطان‏زا در انسان و موجودات محیط زیست می‏گردد و حتی می‏تواند منجر به برخی اختلالات یا نقصان‏هایی در نسل‏های بعدی گردد. به منظور رعایت اصول ایمنی و حفاظت از افراد در برابر تشعشعات رادیواکتیو، حداکثر سطوح مجاز تشعشع داخلی و خارجی توسط انجمن‏های محافظت در برابر اشعه ((NCRP و کمیسیون بین‏المللی محافظت در برابر پرتوها (ICRP) مطابق جدول  4و5 تنظیم شده است. همچنین کمیسیون تنظیم کننده مقررات هسته‏ای (NRC)، حداکثر غلظت مجاز مواجه شغلی مواد رادیواکتیو را که از راه تنفسی و خوراکی وارد بدن می‏شوند را مطابق جدول شماره 1 ارایه نموده است.[8]

 اثرات آلودگی‏‏های رادیواکتیو در اکوسیستم‏های آبی

اندازه‏گیری دز کشنده حاد مواد پرتوزا با توجه به این حقیقت که صدمه وارد شده به موجودات زنده ممکن است تا مدتی پس از تماس با تشعشعات آشکار نشود، بسیار پیچیده است. جدول (2و3) معمولاً رادیوایزوتوپها، جذب ذرات معلق موجود در آب شده و سپس با توجه به نوع بستر دریا (از نظر خاصیت تبادل یونی) در آن جایگزین می‏شوند. تخلیه رادیونوکلوییدها در یک منطقه سبب آلودگی رسوبات در جهت عمودی شده به طوری که ذرات جدید بر روی ذرات قدیمی قرار می‏گیرند. این حالت به نام فرایند رشد یا افزایش شناخته شده است. قابل توجه است که مواد رادیواکتیو به علت جذب سطحی و عمقی در حیوانات دریایی می‏توانند وارد زنجیره غذایی گردند. از آنجایی که آبزیان نخستین جاندارانی هستند که نسبت به هرگونه آلودگی، از جمله آلودگی پرتوی، در آب واکنش داده و آثار آنرا بروز می‏دهند، بایستی همواره نسبت به بررسی آلودگی پرتوی آبزیان پیرامون بندر توسط سازمان‏ های ذیربط، بررسی کافی و دایمی انجام شود.[3و7]

 استانداردهای زیست محیطی مواد رادیواکتیو

مواد رادیواکتیو به صورت مستقیم و غیرمستقیم، از طریق خاک، آب آشامیدنی، غذاهای دریایی، گیاهان و محصولات کشاورزی، شیر و گوشت دام‏های آلوده، و گرد وغبار هوای آلوده انسان را آلوده می‏کند. کمیسیون تنظیم کننده مقررات هسته‎ای (NRC) ، استانداردهایی را جهت تخلیه رادیونوکلوییدها در (آب و هوا و شبکه فاضلاب) مطابق جدول شماره 4و5 تنظیم نموده است. [1]

 بحث و نتیجه‏ گیری

برقراری ایمنی در بندر از وظایف و مسیولیت‏های تمامی افراد درگیر در عملیات تخلیه، بارگیری و سایر موارد مرتبط عملیاتی در این زمینه می‏باشد. این افراد از جمله مدیریت، سوپروایزرها، کارگران، افسران کشتی و مسیولان ایمنی و بهداشت هر کدام بایستی دارای مسئولیت‏ های مشخص در پروسه‏های انجام عملیات بندری باشند در این سیستم سازمان به تنهایی پاسخگوی ایجاد فضای ایمن کاری نمی‏باشد بدین منظور موارد ذیل بایستی به دقت مورد توجه قرار گیرند:

- خدمه کشتی و دریانوردان بایستی آموزش‏های متناسب با وظایف خود را در رابطه با موارد مربوط به مواد پرتوزا از جمله اصول مقدماتی حفاظت در برابر اشعه، شناسایی نوع آلودگی پرتوی و واکنش مناسب در زمان مواجهه شدن با شرایط مخاطره‏آمیز را دیده باشند.

- آموزش همانند یک نیاز باید به صورت مداوم و دوره‏ای همراه با باز آموزی ارایه شود و تمام دوره‏های ارایه شده بایستی ثبت و بایگانی گردد.

- بندر بایستی قبل از ورود شناورحاوی مواد رادیواکتیو یا آلوده به مواد پرتوزا به محوطه مطلع شود.

- واحد ایمنی مستقر در اداره بنادر بایستی به وسایلی از قبیل دزیمترهای مخصوص اندازه‏گیری میزان اشعه موجود در محیط و..... مجهز باشند تا در هنگام ورود و نگهداری مواد رادیواکتیو کارشناسان زبده و کارآزموده آنها را کنترل نمایند.

- تعیین محل مناسب و ایمن جهت نگهداری و انبار نمودن مواد پرتوزا فاکتور بسیار مهمی در رسیدن به اهداف مورد نظر و برقراری امنیت می‏باشد.

- عبور سلاح‏های خطرناک از مرزهای دریایی به صورت غیرقانونی، در شرایطی که دستگاه ‏های مستقر در  گمرکات در اغلب موارد به دلیل پوشانیدن محموله در ورقه ‏های سربی، قادر به تشخیص آنها نمی ‏باشند، از موارد نگران  کننده می‏باشد. در راستای حل این  مشکل بایستی از سامانه‏ های جدید اشعه ایکس برای بازرسی محموله ‏ها در بنادر استفاده شود.

منابع و  ماخذ

1- استانداردهای پایه حفاظت در برابر اشعه، 1380، سازمان انرژی ایران.

2- جعفرزاده نعمت الله 1383، فصلنامه مدیریت پسماند، شماره 6، صفحه 10-24.

3- سپهری، جعفر، 1385، بررسی ایمنی بنادر در برابر مواد پرتوزا و راهکارهای افزایش ایمنی ماهنامه پیام ایمنی شماره 9.

4- غیاثی نزاد، مهدی وكاتوزی، دروس عمومی حفاظت در برابراشعه،1382.

5- كرباسی عبدالرضا، 1376، بررسی روش‏ها و اثرات دفن زایدات در دریا، فصلنامه محیط زیست.

6- Marine safety management system 2005.

7- occupational safety and health convention 2002.

8- IAEA،International Basics Safety Standards for Protection against Ionizing Radiation and for the Saffety  of radiation 2004.