روش های مختلفی تاکنون در زمینه ارزیابی اثرات زیست محیطی توسط کارشناسان کشورهای دیگر جهان ارائه شده است.لیکن با وجود تلاشهای  بسیار و بحث و بررسی در نشست ها و کنفرانس های متعدد بین المللی، هنوز متدلوژی واحدی که مورد قبول کلیه کارشناسان قرار گیرد تعیین و انتخاب نشده است. از این رو هنوز انواع مختلف متدهای تجزیه و تحلیل در ارزیابی پروژه های گوناگون وجود دارد.

بررسی سابقه انتخاب متدهای ارزیابی نشان می دهد که در ابتدا پنج متد اصلی مورد استفاده کارشناسان ارزیابی قرار می گرفته است. این متدها عبارتند از روش کارشناسی (تخصصی ویژه )، صورت ریزها، ماتریس ها، شبکه ها و روی هم گذاری صفحات; لیکن در فرایند پیشرفت متدلوژی ارزیابی متدهای پیچیده و علمی تری که اکثرا با استفاده از کامپیوتر طراحی شده است ارائه گردیده است. از جمله این متدهای جدید مدل های شبیه سازی، روش های تجزیه و تحلیل هزینه-منفعت، شاخص های زیست محیطی، مدل های تطابقی و مدیریت و روشهای شبکه بیزین و منطق فازی می باشند.

روش کارشناسی ویژه

این روش از ابتدایی ترین روش ها به شمار می رود و فقط می تواند پیامدهای بالقوه و احتمالی روی گیاهان و جانوران، دریاچه، جنگل و… را در ابعاد کلی تعیین کند. در این روش نمی توان فاکتورهای مشخصی را برای تحقیق بیشتر تعیین کرد. یکی از خصوصیات این روش این است که به دلیل غیر سیستماتیک بودن آن از چارچوب منسجمی برخوردار نیست. از این روش زمانی استفاده می شود که کمبود تخصص و منابع وجود داشته باشد.

چک لیست

چک لیست ها فهرست هایی استاندارد از اثرات مرتبط با یک نوع خاص از یک پروژه می باشند . استفاده از روش چک لیست در درجه اول برای سازماندهی اطالعات استفاده می شود. در این روش تعیین پیامد از اساسی ترین عملکردهای یک مطالعه زیست محیطی است و در این ارتباط تمامی انواع فهرست ها )ساده، توصیفی، مقیاسی و مقیاسی وزنی) عملکرد خوبی دارند. چک لیست ها نه تنها برای شناسایی اثرات پروژه ها به کار می روند بلکه در شناسایی و معرفی پروژه ها نیز تا حدودی توانایی دارند. چک لیست ها به عنوان یکی از روش های ارزیابی دارای محدودیت هایی هستند که از جمله اینکه کلی و ناکامل هستند و بر هم کنش بین اثرات را شرح نمی دهند و شناسایی اثرات به صورت کیفی و نظری انجام می شود. در کل چک لیست ها ساده ترین روش ارزیابی محسوب می شوند.

ماتریس

ماتریس روش شناسایی تعامالت بین اقدامات پروژه های مختلف و پارامترهای زیست محیطی و اجزای سازنده آن است. در یک لیست یا یا محور عمودی فعالیت های پروژه ذکر می شود و در محور افقی اجزای زیست محیطی آورده می شود.

ماتریس ها در واقع شکل تکامل یافته ای از صورت ریزهای دو بعدی هستند ، برتری متدولوژی ماتریس ها بر روش چک لیست در این است که می تواند پیامدهای زیست محیطی هر پروژه را در مقاطع زمانی مختلف با توجه به نوع فعالیت در آن مقطع ارزیابی نماید ماتریس ها اصوال در شناسایی اثرات قابلیت زیادی دارند و بر عکس چک لیست ها قادر به نشان دادن اثرات و ارتباط رده های باالی اثرات می باشند.

شبکه

پایه گذاری روش شبکه عمدتا بر اساس طراحی های سورنسون است که در سال ۱۹۷۲ جهت تحلیل اثرات اقدامات الیروبی مورد استفاده قرار گرفت.  این روش برای شناخت ارتباطات متقابلی است که حتمال دارد در اثر پروژه پیشنهادی محیط زیست بروز نماید، در واقع روش شبکه هر گونه تغییر بین اقدامات پروژه و خصوصیات محیط زیست را نشان می دهد. تغییر در یک ویژگی زیست محیطی ممکن است دیگر جنبه های محیط زیست را تحت تاثیر قرار دهد.

این روش ساختار پیچیده ای تولید می کند و بر مبنای آن نمی توان به مقایسه گزینه ها و ارزیابی کمی شرایط قبل و بعد از پروژه و وزن دهی به بخش های مختلف و اثرات متفاوت و نیز تعیین معنی دار بودن اثرات پرداخت. همچنین روش شبکه در شناسایی اثرات مستقیم و تجمعی کاربرد دارد. برای استفاده موثر از روش شبکه نیاز به تخصص زیاد است زیرا شبکه ها بسیار پیچیده هستند.

روی هم گذاری نقشه ها

این روش با استفاده از روی هم گذاری نقشه های ترانسپرنت بر روی یکدیگر انجام می شود. هر نقشه معرف یک الیه اطالعاتی از منابع بیوفیزیکی و اجتماعی-اقتصادی منطقه است. از تلفیق الیه های اطالعاتی نقشه مرکبی حاصل می شود که نمایانگر ارزش های مورد مطالعه خواهد بود و ارتباط ناحیه جغرافیایی را با فعالیت های مورد نظر نشان می دهد .

این روش دارای مزیت های زیادی است، بسیار ساده بوده و نمایش دیداری موثری را ارائه می کند. به عالوه قابلیت تطبیق با تحلیل های کامپیوتری را دارا می باشد. البته روش مذکور فاقد محدودیت ها نبوده و اجرای آن نیاز به اطالعات ویژه ای دارد که ممکن است همواره به سهولت قابل دسترسی نباشد و پس از جمع آوری داده ها سیستم روی هم گذاری گاهی سبب سردرگمی می شود که این مشکل زمانی به وجود می آید که تعداد زیادی از صفحات مورد استفاده قرار می گیرند.

همپوشانی نقشه ها معموال به تنهایی یک روش ارزیابی محسوب نمی شوند بلکه یک روش تکمیلی تر برای بیان نتایج سایر روش های ارزیابی است. روش روی هم گذاری نقشه ها به تنهایی یا با تلفیق با روش ماتریس اغلب نتایج مطلوبتری به دست داده است. اساس سیستم اطالعات جغرافیایی ( GIS ) بر تلفیق نقشه ها و الیه های داده های جغرافیایی قرار دارد

تحلیل هزینه- منفعت

این روش در ایالت متحده آمریکا و برخی از کشورها برای تصمیم گیری در مورد پروژه هایی نظیر سدها و مخازن آن ها استفاده می شود. تحلیل هزینه- منفعت (benefit-cost) یک پروژه در ارتباط با فاکتورهای زیست محیطی ای که تحت تاثیر قرار می گیرد و با معیارهای پولی بیان می شود قرار دارد. این روش بین طرفداران طرح های عمرانی که برای استدالل نظریات خود از حربه پولی استفاده می کنند روشی پر جاذبه است. ولی این امر همیشه ممکن نیست زیرا مواردی چون نابودی آخرین زیستگاه پرندگان در معرض خطر یا خسارت وارده بر سلامت انسان در اثر صداهای شدید را نمی توان با شاخص پولی مقایسه کرد. در آن صورت ارزش های پولی برای سنجش واقعی کیفیت ارزش های زندگی بسیار ناپایدار خواهد بود.

فازی منطق

استفاده از منطق فازی و مجموعه های فازی برای ارزیابی اثرات زیست محیطی بسیار دقیق تر از سایر روش ها است و نتاج به واقعیت نزدیک تری به دست می دهد. نظریه مجموعه های فازی برای اقدام در شرایط عدم اطمینان ، با استفاده از متغیرهای زبانی و عادی روزمره، که می توان متغیرهای کیفی را کمی نموده و مورد ارزیابی قرار داد به کار میرود. بنا براین خصوصیات، منطق فازی منطقی مناسب برای ارزیابی بوده که اکثرا با متغیرهای کیفی سر و کار دارد. با کمک منطق فازی از کل گویی و مطلق گویی در ارزیابی دور شده و ارزیابی اثرات را به طرف جواب درست تری سوق می دهیم

ماتریس ایرانی

با بهره گیری از ماتریس ایرانی، میزان تاثیر تک تک فعالیت های یک طرح بر محیط زیست شناسایی شده و ارزش گذاری می شود. در انتها با جمع بندی ریاضی این نشانزدها می توان میزان تاثیر منفی بر محیط زیست را در یافته و بر اساس آن برای امکان اجرای طرح تصمیم گیری نمود. حسن بهره گیری از این روش این است که در انتها فعالیت هایی که در اجرای طرح برای محیط زیست زیانبار است شناسایی و فاکتور تحت تاثیر و میزان تاثیر پذیری نیز مشخص می شود. همچنین روشن می شود که کدام یک از فاکتورهای محیط زیستی از اجرای این طرح بیشترین آسیب را متحمل می شوند.

در این ماتریس، اثرات به عنوان متغیر مستقل در ستون یک ماتریس و پیامدها به عنوان متغیر وابسته در سطرهای ماتریس قرار می گیرد. نمونه ای از جدول ماتریس ایرانی در زیر ارائه شده است:

تعیین میزان سودمندی و مخرب بودن اثرات در ماتریس ایرانی بر اساس جدول زیر تعیین می گردد:

جدول ترتیب کیفی در واقع معیار های ارزیابی است که بر اساس میزان اهمیت نشانزد، نشانزد را از حالت کیفی به کمی تبدیل می کند. در انتها امتیازات هر ردیف، جمع بندی ریاضی شده و میانگین رده بندی آن محاسبه می شود. میانگین رده بندی از تقسیم جمع جبری ارزش ها بر تعداد کل ارزش ها محاسبه می گردد. این عدد بیانگر تاثیری است که اجرای طرح ( تمامی فعالیت ها ) بر هر یک از فاکتورهای محیط زیستی آن ردیف داشته است و پیامد نام دارد.

هر ستون را نیز جمع بندی ریاضی کرده و عدد میانگین رده بندی به دست آمده، اثر هر یک از فعالیت های طرح را بر تمامی فاکتورهای محیط زیست نشان می دهد. پس از بدست آوردن میانگین رده بندی ردیفها و ستونها، نتایج حاصله با جدول قضاوت­یافته های ماتریس ایرانی، مقایسه می گردد و در ارتباط با اجرا یا عدم اجرای طرح تصمیم گیری می شود. به طور كلي مي‌توان مراحل نمره‌دهي گزينه‌ها را در ماتريس فوق به شرح زير بيان نمود:

• شناسايي كليه مراحل تأثيرگذار طرح(در رديف فوقاني ماتريس)
•  در سلول‌هايي ازماتريس كه احتمال بروز اثر وجود دارد، در محل تقاطع فعاليت و فاكتور زيست‌محيطي، امتیاز مربوطه بر اساس معیارهای ذکر شده تعیین می گردد.
•  در این ماتریس اثرات به عنوان متغیر مستقل در ستون یک ماتریس و پیامدها به عنوان متغیر وابسته در سطرهای ماتریس قرار می گیرد.
•  در انتها امتیازات هر ردیف، جمع بندی ریاضی شده و میانگین رده بندی آن محاسبه می شود. میانگین رده بندی از تقسیم جمع جبری ارزش ها بر تعداد ارزش ها محاسبه می گردد. این عدد بیانگر تاثیری است که اجرای طرح (تمامی فعالیت ها) بر فاکتور محیط زیستی آن ردیف داشته است و پیامد نام دارد.
•  هر ستون را نیز جمع بندی ریاضی کرده و عدد میانگین رده بندی به دست آمده، اثر هر یک از فعالیت های طرح را بر تمامی فاکتورهای محیط زیست نشان می دهد.
•  پس از بدست آوردن میانگین رده بندی ردیفها و ستونها که در حقیقت جمع بندی ریاضی است با توجه به جدول زیر در مورد طرح تصمیم گیری می شود.

1. حالت اول: پروژه مردود است بيش از ۵۰% ميانگين‌هاي رده بندي در ستونها و رديف هاي جدول كمتر از (۱/۳-) است.
2. حالت دوم: پروژه تاييد است در ستون ها و رديف هاي جدول ميانگين رده بندي كمتر از (۱/۳-) وجود نداشته باشد.
3. حالت سوم: پروژه با گزينه هاي اصلاحي قابل تاييد است در رديف هاي جدول ميانگين رده بندي كمتر از (۱/۳-) وجود ندارد، ولي در ستون جدول تعداد ميانگين هاي رده بندي كمتر از (۱/۳-)، از ۵۰ % كمتر است.
4. حالت چهارم: پروژه با ارائه طرح هاي بهسازي تاييد مي شود. در ستون هاي جدول ميانگين رده بندي كمتر از (۱/۳-) وجود ندارد، ولي در رديف جدول تعداد ميانگين هاي رده بندي كمتر از (۱/۳ -)، كمتر از ۵۰ % است.
5. حالت پنجم: پروژه با ارائه طرح­هاي بهسازي و گزينه هاي اصلاحي قابل تاييد است. در ستونها و رديف هاي جدول تعداد ميانگين­هاي رده بندي كمتر از (۱/۳ -)، از ۵۰ % كمتر است.