حوادث ناشی از كار و علل به وجودآورنده آن

تعریف حادثه

عبارت است از هر رویداد غیر برنامه ریزی شده (ناخواسته)، که منجر به آسیب کارکنان یا صدمه به تجهیزات، تاسیسات و یا محیط زیست گردد.

تعریف حوادث ناشی ازكار

در تعریف می توان آنچه را که درقانون كار و تامین اجتماعی آمده است به شرح زیر اشاره نمود:

حوادث ناشی از كار عبارتند از حوادثی كه درحین انجام وظیفه و به سبب آن برای بیمه شده اتفاق می افتد. منظور از حین انجام وظیفه تمام اوقاتی كه بیمه شده دركارگاه، موسسات وابسته، ساختمان ها و محوطه آن مشغول كار باشد و به دستور كارفرما در خارج از محوطه كارگاه مامور انجام كاری می شود. ضمنا اوقات رفت و آمد بیمه شده از منزل به كارگاه و بالعكس شامل این اوقات محسوب می شود. همچنین حوادثی كه حین اقدام برای نجات سایر بیمه شدگان آسیب دیده و مساعده به آنان می افتد حادثه ناشی از كار محسوب می شود.

علل حادثه، تجزیه و تحلیل و پیشگیری از حادثه

حوادث معمولا پیچیده هستند. یک حادثه ممکن است در اثر توالی بیش از ده رویداد رخ دهد که می توانند علت آن تلقی شوند.

یک تجزیه و تحلیل دقیق معمولا سه سطح از علل را آشکار می سازد:

1- علل مستقیم

2- علل غیرمستقیم

3- علل پایه (اساسی)

1- علل مستقیم

حادثه زمانی رخ می دهد که یک شخص یا یک شیء با مقادیری از انرژی یا مواد خطرناک روبرو گردد که توان جذب ایمن آن را نداشته باشد. به انرژی یا موادخطرناک علت مستقیم حادثه گفته می شود. علت مستقیم یک حادثه معمولا در اولین نگاه تعیین خواهد شد. برخی از مثال های علل مستقیم عبارتند از:

• مواد مخاطره آمیز (مواد سمی، حساسیت زا و زیان آور برای سلامت انسان)

• آتش

• انفجار

• اشعه

• خفگی

2- علل غیرمستقیم

معمولا نتیجه یک یا چند عمل ناایمن یا شرایط نا ایمن و یا هر دو آنها می باشد. علل غیرمستقیم را می توان به دو دسته زیر تقسیم نمود:

الف) شرایط ناایمن: شرایطی  است كه محیط كار افراد و دستگاه های تولید را ناایمن می كند.

ب) اعمال ناایمن: كارهای خطرناكی است كه برخی كاركنان انجام می دهند و منجر به بروز حوادث می شود.

الف) شرایط ناایمن

بی توجهی به شرایط ناایمن و عوامل ایجاد حادثه در محیط كار از نظر اقتصادی زیان های قابل ملاحظه ای را سبب می شود و خسارات مستقیم و غیرمستقیم بر تولید تحمیل شده، میزان بهره وری را كاهش می دهد و همچنین نیروی انسانی شاغل در صنعت كه سهمی از سرمایه را تشكیل می دهد لطمه وارد می سازد.

توجه و مراقبت دایمی از تاسیسات برق، آب، گاز، تهویه و سرویس های دیگر و همچنین رسیدگی مرتب به ماشین آلات و ساختمان ها می تواند از بروز بسیاری از شرایط ناایمن در محیط كار جلوگیری كند. در هر كارگاه شرایط ناایمن به شكل های متفاوت ممكن است وجود داشته باشد. در ادامه به مواردی در ارتباط با این شرایط اشاره شده است:

• برچسب

-موادقابل اشتعال، سمی، خورنده، منفجرشونده یا دارای رادیواكتیو باید دارای برچسب باشند تا خطرات آن در موقع حمل و نقل، انباركردن یا استفاده كردن مشخص باشد.

- محموله هایی كه نباید گرم شوند و به وسیله وسایط نقلیه كه سردخانه دارند جابجا می شوند یا آنهایی كه باید همیشه به طور قائم در یك جهت معین حمل شوند باید دارای برچسب مخصوص باشند.

- ممكن است كشورهای مختلف علایم و برچسب متفاوتی داشته باشند، ولی همه آنها مشابه و قابل تشخیص می باشند.

- بی توجهی به اخطارهایی كه روی برچسب نوشته شده باعث بروز حوادث تاسف آوری خواهد شد. بدون رعایت مفاد برچسب ها چیزی را جابجا نكنید یا مورد استفاده قرار ندهید.

• برق

-وجود سیم كشی غلط، آویزان و خارج از استاندارد به صورت شرایط ناایمن در كارگاه موجبات بروز حادثه را فراهم می سازد.

- اتصال های غلط كه بدون استفاده از وسیله انشعاب یا چسب به نحو خطرناكی به هم پیچیده شده اند، پس از مدتی تحت تاثیر عوامل طبیعی مانند رطوبت و حرارت از یكدیگر باز می شوند و منجر به بروز برق گرفتگی یا آتش سوزی می شوند.

- فشار اضافی روی مدار برق كه با اضافه كردن سه راهی روی پریز انجام می شود و چندین وسیله برقی که از یك پریز منشعب می گردند، همیشه خطرناك است و باعث گرم شدن سیم ها و از بین رفتن عایق روی سیم یا برق گرفتگی و آتش سوزی می شود.

- كلید، پریز، سرپیچ، دوشاخه و وسایل دیگر برقی كه شكسته یا از دیوار جدا شده اند، می توانند باعث بروز حادثه شوند.

- به منظور پیشگیری از حوادث ناشی از برق، مقررات و استانداردهای برق را رعایت كنید و برای كلیه دستگاه ها و ابزار برقی سیم اتصال زمین (ارت) تعبیه نمایید.

• تعمیرات

-وجود دستگاه های فرسوده، ناقص یا خارج از استاندارد در كارگاه، شرایط ناایمن و حادثه ایجاد می كند.

- كوچكترین نقص دستگاه های صنعتی را در نظر بگیرید و قبل از شروع به كار نواقص را رفع كنید تا شرایط كار ایمن باشد.

- به کارگیری دستگاه های فرسوده غیرقابل تعمیر ممكن است حادثه خطرناکی ایجاد كند.

- وقتی صداهای غیرعادی از دستگاه شنیدید، آن را یك هشدار خطر تلقی كنید و از ادامه كار با دستگاه تا رفع نواقص خودداری نمایید.

- برای روغنكاری، گریسکاری و سرویس دستگاه ها باید برنامه ای از قبل تنظیم شده باشد تا دستگاه همیشه مرتب كار كند و عامل حادثه نباشد.

- تعمیرات را به موقع انجام دهید تا از حوادث بكاهید و نگذارید دیگران در شرایط ناایمن كار كنند.

• حرارت و رطوبت

- عدم توجه به تنظیم حرارت، برودت و رطوبت در كارگاه ها ایجاد شرایط ناایمن می كند و نتیجه این شرایط بروز خستگی یا عصبانیت و یا سستی در انجام كار می باشد كه ممكن است به ایجاد حادثه منجر گردد.

- سیستم تهویه مناسب نه تنها در پیشگیری از حادثه موثر است، بلكه در بازدهی كار و محصول نیز اثرگذار است.

- وجود رطوبت بیش از حد نیز ایجاد ناراحتی های تنفسی می كند. رطوبت و حرارت باید با هم تنظیم گردند.

• حفاظ ها

- عدم وجود حفاظ روی دستگاه های دوار موجب كشیده شدن لباس و اندام های بدن به درون ماشین شده و صدمات شدیدی ایجاد می كند.

- موقع تعمیر یا تعویض قطعات یا روغنكاری اگر حفاظ را برداشته اید، قبل از روشن كردن دستگاه حفاظ را سر جایش قرار دهید و هرگز با دستگاه بدون حفاظ كار نكنید.

• سطح لیز و لغزان

-  سطح لیز و لغزان به خصوص اگر ارتفاع داشته باشد حوادث بسیار شدید و خطرناكی ایجاد می كند.

- زیرپایی لغزان مانند میز، بشكه، جعبه و مانندآن كه به جای نردبان به كارمی رود، تاكنون حوادث زیادی را به وجود آورده است.

- اگر طبقه بندی ها در انبارهای بزرگ محكم نباشند و طبقات چوبی فاصله یا شكستگی داشته باشند، باعث بروز حادثه سقوط می شوند.

- داربست های لغزان كه بدون رعایت مقاومت ها و استانداردها ساخته شده اند تاكنون باعث سقوط افراد زیادی شده اند.

- سرپرست نباید اجازه كار روی سطوح ناپایدار و لغزان را به افراد خود بدهد و قبل از شروع به كار باید رفع نقص شود.

- در تمام كارگاه ها باید نردبان، چهارپایه و زیرپایی های مطمئن وجود داشته باشد تا نیازی به استفاده از زیرپایی لغزان پیش نیاید.

- تنها ریختن خاك و خاك اره روی روغنی كه ریخته شده كافی نیست، بلكه باید كاملا تمیز، شستشو شده و خشك گردد.

• كمبود نور و روشنایی 

تامین روشنایی اطراف ساختمان و محوطه از بسیاری از حوادث پیشگیری می كند.

- پله ها و راهروها اگر روشنایی كافی نداشته باشند، ممكن است باعث سقوط افراد شوند.

- كمبود نور و روشنایی در كارگاه هایی كه با ابزار دقیق كار می شود موجب ناراحتی چشم ها و ایجاد خستگی می شوند و زمینه ایجاد حادثه را فراهم می سازد.

• نظم و نظافت

-بی نظمی در كارگاه از عوامل بروز حادثه و آتش سوزی است و حریق در كارگاه های كثیف و بی نظم زودتر توسعه می یابد.

- همانطور كه برای تولید كالا برنامه و طرح معینی از قبل وجود دارد، برای تامین نظم و نظافت نیز باید برنامه ریزی صحیح انجام شود.

- محل قرارگرفتن هر چیز در كارگاه باید كاملا روشن باشد و نظم همیشگی رعایت گردد.

- مواد زاید باید در ظروف درپوش دار ریخته شوند و روزانه از محوطه كارگاه خارج گردند.

- رعایت نظم و نظافت در كارگاه از تعداد حوادث می كاهد.

- نظم چیدن كالا در انبارها را رعایت كنید تا دیگران صدمه نبینند.

-  اشیاء و ابزار را در جایی قرار ندهید كه احتمال افتادن آنها روی سر دیگران وجود داشته باشد.

• وجود موانع

-وجود موانع در مسیر تردد، راهروها، روی پله ها، دیوارها یا ستون های كارگاه ها عامل بروز حادثه می باشد و اگر با قسمت حساسی از بدن مانند چشم یا سر برخورد نمایند، حوادث وخیمی  به بار می آورند.

- فرورفتگی یا برآمدگی بی مورد در سطح كارگاه و محوطه كارگاه مانند دریچه های كانال هایی كه باز مانده اند، وجود اشیای زائد یا چیدن وسایل و ابزار در محل غیر مناسب و مانند آن می تواند موجب سقوط افراد و ایجاد شكستگی یا در رفتگی استخوان ها شود.

ب) اعمال ناایمن

• استقبال از خطر

كاركنانی هستند كه دست به كارهای خطرناك می زنند و هنگام بروز خطر با زرنگی و چابكی خود را از چنگال حادثه نجات می دهند و گریز از خطر را یك نوع افتخار می دانند و در تكرارهای بعدی دچار حوادث شدیدتری مانند نقص عضو می شوند یا ممکن است جان خود را نیز از دست بدهند.

سرپرست هر قسمت مسوول كنترل افرادی است كه خود را به خطر می اندازد و اگر از طریق آموزش اصلاح این گونه افراد میسر نیست، باید كارهای سبك تر و كم خطرتری به آنها واگذار شود.

• بی احتیاطی

هرگز روی بی احتیاطی تكیه نكنید. عنوان بی احتیاطی سرپوش گذاردن روی تمام علل و عواملی است كه حادثه ایجاد می كند.

به دنبال ریشه های اصلی و علت های بروز حادثه باشید.

• تحقیر خطر                                                                                        

- وقتی با اضافه كردن لوله روی دسته ابزار، فشار بیش از مقاومت ابزار به آن وارد می آورید و بعد لوله یا ابزار، خم شده یا می شكند در واقع خطر را كوچك شمرده اید.

- استفاده از ابزار غیراستاندارد، به كاربردن دست به جای ابزار، تغییرات در طرح دستگاه های صنعتی بدون مجوز كه بی توجهی به عواقب خطرناك اینگونه اعمال ناایمن می باشد، همیشه حادثه آفرین بوده است.

- عدم استفاده از پوشش های ایمنی و تحقیر خطر ممكن است باعث صدمه و نقص عضو شود و یا منجر به مرگ گردد.

خطر را تحقیر نكنید. دستورات ایمنی را انجام دهید. از وسایل و پوشش های ایمنی استفاده كنید و وقتی در كاری اطلاع و تجربه ندارید خود را به خطر نیندازید و در كارهایی كه به شما ارتباط ندارد دخالت نكنید.

• تنها كار كردن

- تحت هیچ شرایطی تنها كار كردن در كارگاه به خصوص در هنگام شب صحیح نیست؛ زیرا به هر علت ممكن است فرد دچار ناراحتی شده و نیاز به كمك داشته باشد و اگر كمك نرسد حادثه شدیدتری رخ می دهد.

اگر نیازی نیست كه دو نفر باهم كار كنند و تنها یك نفر برای كار كافی است باید شخص دیگری به عنوان مراقب در كارگاه باقی بماند.

اگر انجام كار آنقدر ضرورت ندارد كه می توان آن را روز انجام داد بهتر است در روز انجام شود، مگر آنكه به صورت دسته جمعی انجام پذیرد.

• سرعت نامتعادل

- سرعت زیاد یا سرعت كم در كارهای صنعتی هر دو نامتعادل هستند و می تواند حادثه ایجاد كند. وقتی برای تخلیه كالا از یك كامیون دو ساعت وقت لازم است تا به طور صحیح و با رعایت ایمنی انجام گیرد، اگر زمان را به یك ساعت تقلیل دهید احتمال بروز حادثه را دو برابر كرده اید. وقتی در كارهای ساختمانی مصالح و وسایل سد معبر كرده و ضبط و ربط آنرا به بعد موكول می كنید و دیر دست به كار می شوید، احتمال بروز حادثه را افزایش داده اید. تابعیت از سرعت متعادل احترامی است كه به ایمنی می گذارید.

• شوخی و مشاجره

تجربه نشان داده است بیشتر شوخی ها در سر كار منجر به مشاجره و ایجاد حادثه شده است.

• عدم استفاده از پوشش ها

عدم استفاده از وسایل ایمنی و پوشش های مخصوص كار، عملی ناایمن است كه حوادث شدیدی به دنبال دارد.

• عجله در كار

هیچ كاری در صنعت آنچنان فوریت ندارد كه با عجله و بدون رعایت ایمنی انجام شود زیرا عجله همیشه عامل حوادث می باشد. اگر برنامه ریزی صحیح باشد و كارها در زمان معین و طبق برنامه پیش برود نیازی به عجله نیست. عجله، نتیجه بی برنامه بودن است. و اگر در موارد اضطراری عجله با خونسردی همراه نباشد به وخامت اوضاع كمك می كند.

• عصبانیت

عصبانیت مانع از این است كه كار را به طور ایمن و صحیح  انجام دهید.

• عدم اطلاع از ماهیت خطر

حوادث زیادی به علت عدم اطلاع مصدوم از خطر احتمالی پیش می آید و در بررسی ها هم روشن می شود كه آموزش ایمنی یا كافی نبوده و یا اصولا انجام نشده است. در اینگونه حوادث در واقع عمل ناایمن را سرپرست مرتكب شده است و در انجام وظیفه سرپرستی از نقطه نظر آموزش ایمنی و توضیح خطرات احتمالی كارهای صنعتی كوتاهی كرده است. اینگونه حوادث بیشتر مربوط به افراد تازه استخدام شده یا كسانی می شود كه نوع كارشان عوض شده و پس از تحقیق معلوم می گردد كه سرپرست تنها توجه اش به تولید بوده و از ایمنی غافل مانده است. سرپرست موظف است همزمان با كارآموزی، ایمنی را نیز آموزش دهد.

• عدم توجه به كار

بعضی كارها احتیاج به توجه دائم و مستمر دارند و یك غفلت كوچك ممكن است باعث بروز صدمات جانی و خسارات مالی بزرگی گردند.

• غرور بی جا

گاهی با تعجب دیده می شود كه كاركنان با تجربه دچار غرور بی جا شده و دانسته خود را به خطر می اندازند.

3- علل پایه (اساسی):

عللی هستند که می توانند به علل غیرمستقیم حادثه تبدیل شوند این علل مربوط به عوامل انسانی، فشارهای اجتماعی، شرایط کاری یا ساختار سیستم بوده و در خلال تحقیقات به سختی می توان آنها را تعیین نمود. تعدادی از مثال های مربوط به علل پایه به شرح زیر می باشد:

-        فقدان یک برنامه تعمیر و نگهداری پیشگیرانه

-        فقدان دستورالعمل یا سرپرستی و نظارت مناسب

-        فقدان دانش یا مهارت نسبت به عوامل بالقوه آسیب رسان شغل

-        محدودیت قایل شدن برای آموزش

در پایان باید یادآور شویم چون انسان به صورت اجتماعی زندگی می كند و با  كلیه انسان ها در ارتباط  است چنانچه او باعث شكست و ایجاد حادثه برای دیگری شود، خود او بار سنگین ضایعه را به دوش می كشد.

پس هر انسان مسوولیت خطیری در برابر خود و دیگران دارد تا خود و دیگران را از آسیب دور و مصون نگه دارد.

بنابراین به منظور رسیدن به اهداف ایمنی یعنی كاهش حوادث و خسارات مالی و صدمات جانی و ایجاد روحیه بهتر و روابط انسانی كامل تر و بالا بردن سطح تولید باید معتقد و ملزم  به رعایت ایمنی باشیم.

 مهرزاد محمودی، شرکت بهره برداری نفت و گاز مارون

منابع:

1- راهنمای ثبت، اطلاع، تحقیق، تجزیه و تحلیل حوادث، مدیریت HSE شرکت ملی نفت، آبان83.

2- بهداشت كار و اصول و مبانی بهداشت محیط، پریوش حلم سرشت و اسماعیل دل پیشه، انتشارات چهر، 1374.