بررسی عوامل موثر بر ارتقای بهره‏ وری مديريت ایمنی در صنعت نفت

در این مطلب به بررسی بررسی عوامل موثر بر ارتقای بهره‏ وری مديريت ایمنی در صنعت نفت پرداخته ایم. امیدواریم برای کارشناسان ایمنی، بهداشت حرفه ای و HSE کاربردی باشد.

فرهنگ سازمانی مشتمل بر باورها و ارزشهای مشتركی است که بر رفتار و اندیشۀ اعضای سازمان اثر می‌گذارد و  نقش موثری در تحقق اهداف سازمانی، ایفا مینماید.

فرهنگ سازمان از دو لایه اصلی تشكیل شده است. لایه نخست (ارزشها و باورها)، مشتمل بر نمادهای ملموس مانند طرز پوشش، رفتار، آداب و رسوم رایج در سازمان است و لایه دیگر آن، مبتنی بر ارزش های پایه ای، مفروضات، باورها و فرآیندهای فكری افراد و گروه های سازمانی می باشد] 1[ .

از سوی دیگر، فرهنگ ایمنی، بیانگر نگرش و عملکرد سازمان نسبت به ایمنی است که بر مبنای آن، کارکنان متعهد به اجرای سیستم ایمنی در عملیات می باشند] 2[.

اگرچه در کشورهای دنیا از لحاظ سطح  بهداشت و ایمنی شغلی، تفاوتهایی از لحاظ تکنولوژی وجود دارد. اما  توجه به جنبه های فرهنگی و اجتماعی، برای پیشبرد یكپارچه اصول ایمنی درمحیط كار، حایز اهمیت می باشد. بنابراین بهبود و ارتقای فرهنگ ایمنی سازمان، مستلزم شناسایی و درک فرهنگ سازمانی است. بنابراین استراتژی مدیریت، باید بر مبنای تحلیل و برنامه ریزی ایجاد انگیزش در پذیرش و اجرای ایمنی، مقرر گردد] 3[. توسعه فرهنگ و نهادینه سازی ایمنی در صنعت نفت، مستلزم استمرار در آموزشهای ایمنی برای کارکنان است و باید مقتضی با شرایط عملیات، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری لازم جهت یادگیری كاركنان جهت تحقق ایمنی انجام گردد] 4[.

تجربه نشان داده است كه: عامل اغلب حوداث در پالایشگاه ها، خطای فردی است. بنابراین رعایت مقررات و ضوابط ایمنی در کار، سبب ایجاد محیط كاری مناسب برای کارکنان می شود تا با تمرکز و احساس امنیت بیشتر، مسیولیتهای شغلی را انجام دهند] 5[.

فلسفه ایمنی و بهداشت صنعت نفت ایران، در راستای استراتژی به حداقل رساندن اثرات نامطلوب صنعت بر محیط و افزایش اثرات مطلوب آنها با تامین ایمنی همه جانبه کلیه کارکنان و همکاران سازمان، تجهیزات و تاسیسات و ارتقاء سلامت افراد، ایمنی و محیط زیست در کلیه سطوح سازمان و حفاظت از محیط زیست می باشد] 6[.

اگر چه در دهه  گذشته روند مدیریت ایمنی به سطح بلوغ بالایی رسیده است و  حوادث بندرت اتفاق می افتد. اما، با توجه به تغییرات تکاملی در صنعت، جامعه و تکنولوژی، سناریوهای رویداد خطر، همچنان محتمل است که بیشتر این حوادث، ناشی از عدم آموزش مناسب و یا بی توجهی به رویه ها و مقرارت ایمنی و عدم آگاهی فردی می باشد] 7[.

استراتژی مدیریتی ایمنی با تدوین و استقرار برنامه های مدون، در راستای‌ استاندارد سازی قوانین اجرایی متناسب با شرایط کار، آموزش و ایجاد انگیزش در کارکنان و همچنین سرمایه‌گذاری در توسعه امکانات و تجهیزات ایمنی محقق می گردد.

البته ساختار سازمانی واحدهای ایمنی نیز بر فرایندهای اجرایی و عملیاتی موثر است بنابراین باید بررسی ساختار سازمانی متناسب با رسالت ایمنی،  مورد بازنگری قرار گیرد تا بر مبنای آن سیستم ایمنی، منطبق با شرایط گردد] 8[. در این راستا، کارکنان با تجربه و افراد  خبره، نقش مهمی در توسعه، نظارت و ارزیابی عملیات ایمنی در صنایع نفت ایفا می کنند که لازم است از مشارکت این متخصصان در گروه های تصمیم گیری ایمنی، استفاده گردد] 9[.

ترویج فرهنگ ایمنی لازمه اثربخشی برنامه های آموزش و اجرایی ایمنی می باشد. ایمنی در فرایند مستلزم اندازه گیری، ارزیابی و تجزیه و تحلیل مشاهدات، پیگیری بازگشت به علل فنی و سازمانی است که نیازمند یک سیستم  با یادگیری مستمر و رویکرد جامع در مورد مدیریت ایمنی می باشد.

بنابراین مطالعه عوامل موثر در ارتقای بهره وری ایمنی در صنایع نفتی حایز اهمیت می باشد که در این تحقیق، با رویکردی تحلیلی در دو سطح سازمانی و فردی مورد بررسی قرار گرفت.

2- روش پژوهش

در این تحقیق، از روش پژوهش توصیفی بر روی جامعه آماری کارشناسان صنعت نفت استفاده گردید. داده های خروجی از پرسشنامه های استاندارد، با فرآیند تحلیل سلسله مراتبی و استفاده از نرم افزار اکسپرت چویس اولویت بندی گردیده اند.

3- ادبیات پژوهش

1-3- شناسایی عوامل موثر

رقابت و حضور مستمر و پایدار در صنعت نفت مستلزم توجه به نهادینه سازی فرهنگ ایمنی در  کارکنان می باشد. بنابراین شناسایی و اولویت بندی عوامل موثر در ایجاد انگیزش و استقرار ایمنی حایز اهمیت است که در این تحقیق در دو سطح فردی و سازمانی مورد ارزیابی و بررسی قرار می گیرد تا زمینه غربالگری آنها مهیا شود.

2-3-تحلیل سلسله مراتبی

روش تحلیل سلسله مراتبییکی از  روشهای متداول در تصمیم گیری چندمنظوره است که امکان ترکیب معیارهای کمی و کیفی بطور همزمان میسر می سازد و بر اساس مقایسات زوجی معیارهای تصمیم گیری عمل مینماید. در این فرآیند، تصمیم گیرنده میتواند به دور از نفوذ یا مزاحمت عوامل خارجی و تنها بر پایه مقایسه دودویی معیارها اطلاعات ارزشمندی را برای مسیله مورد بررسی فراهم آورد.

برخی از ویژگی های بارز این فرایند عبارتند از: یگانگی و یكتایی مدل، تحلیل مسایل پیچیده، همبستگی و وابستگی متقابل، ساختار سلسله مراتبی، اندازه گیری معیارهای كیفی، تلفیق، تعادل میباشد [10].

3-3-نرم افزار اكسپرت چویس

این نرم افزار یك ابزار قوی برای تصمیم گیری های چند معیاری بر اساس روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی میباشد كه اولین بار توسط توماس ال ساعتی، مطرح گردیده است. اكسپرت چویس، ارجحیت های بدست آمده در هر قسمت از فرآیند تصمیم گیری را تركیب نموده و در نهایت اولویت های معیارها را تعیین و گزارش می نماید [11]. در این تحقیق از ویرایش 11 این نرم افزار استفاده گردیده است.

4- بررسی راهکارها و عوامل موثر بر فرهنگ ایمنی

همانطور که بیان شد: ایمنی در صنعت نفت یکی از ارکان توسعه پایدار می باشد که موجب ارتقای  بازدهی و بهره وری در سیستم است و نقش بسزایی در قابلیت رقابت پذیری واحدهای عملیاتی ایفا می کند.

در فرهنگ ایمنی، رویکرد تعاملی بین سازمان و کارکنان با نگرش بر رفتار و قابلیتهای فردی و الگوی ایمنی  مطرح می شود که از اینرو بسترسازی و اجرای آن در سازمان ها نیازمند تدبر و برکنش هوشمندانه می باشد. برخی سازمانها مراحل ذیل را برای برقراری فرهنگ ایمنی مدنظر قرار می‎دهند:

- تعریف و تصمیم گیری مدیران برای ایجاد فرهنگ ایمنی در سازمان

- اولویت سنجی و تعیین چشم انداز برای مدیریت ایمنی

- تدوین رویه ها و  استانداردهای ایمنی و بهداشت

- تشكیل ساختار سازمانی ایمنی و بهداشت

- اجرا و استقرار روشهای مدون مدیریت ایمنی

- ارزیابی، پایش و بهبود مدیریت ایمنی

برای توسعه و مدیریت ایمنی، سازمان ها باید ضمن استفاده از تجربه های درون سازمانی، كسب تجربه از موفقیت های دیگران و بكارگیری راهكارهای نوین را مدنظر قرار دهند.

استراتژی و اهداف سازمان از اجرای مدیریت ایمنی باید روشن و شفاف تعیین شود تا بر این اساس الگوی مناسب شناسایی و تدوین گردد.

برای اجرای موثر مدیریت ایمنی، شناسایی و بررسی عوامل موثر بر آن، نقش حیاتی ایفا می کند که دراین تحقیق، در دو سطح سازمانی و فردی، اهمیت و نقش هریک از این عوامل مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

دیدگاه سازمانی، زمینه ساز موفقیت اجرای مدیریت ایمنی می باشد که  بستر مناسب در بهبود کیفیت و کیفیت ایمنی  را فراهم میکند. عوامل سازمانی، نقش بارزی در استمرار و پایش ایمنی ایفا می کنند که می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

- حمایت مدیریت: مدیریت ایمنی نیازمند تصمیم گیری کلان می باشد که بر اساس استراتژی سازمان مورد پذیرش مدیران قرار میگیرد. پشتیبانی مدیران ارشد موجب بروز و توسعه فرهنگ ایمنی در سازمان می گردد

- زیر ساخت های ایمنی: از عوامل موثر در اجرای مدیریت ایمنی می باشد که شامل مواردی نظیر مطالعه خطرات، تجهیزات ایمنی، به روز رسانی نرم افزاری و سخت افزاری سیستم  و ... می باشد.

- وضوح قوانین و رویه ها: باید قوانین و رویه های ایمنی بر اساس استراتژی سازمانی بطور شفاف تعریف گردد.

- فرهنگ سازمانی: ارزشهای مشترك میان افراد یك گروه، از عوامل موثر دیگر بر ایمنی سازمان می‎باشد.

از طرف دیگر، نقش منابع انسانی در مدیریت ایمنی بسیار کلیدی و مهم می باشد در این راستا، عوامل ذیل مطرح می باشند: 

- پذیرش كاركنان: اجرای مدیریت ایمنی، نیازمند همراهی و پذیرش کارکنان است که این امر بر همراهی آنان در پیاده سازی و اجرای ایمنی رهمنون می شود.

- رضایت مندی شغلی: از عوامل فردی دیگر که در مدیریت ایمنی موثر است، احساس امنیت و آسودگی خاطر کارکنان از وضعیت شغلی می باشد.

- بهره گیری از تجربه موجود و مستند سازی آن: مدون سازی و استفاده بهینه از تجربه موجود، موجب جلوگیری از تکرار حوادث و افزایش ایمنی می شود.

- آموزش كاركنان: یادگیری و دوره های باز آموزی ایمنی کارکنان از عوامل موثر دیگر بر فرهنگ ایمنی می باشد.

برنامه ریزی و توسعه فرهنگ ایمنی نقش موثری بر استقرار عملیات پایا ایفا می کند که نیازمند نگرش مثبت کارکنان و مدیران بر مقوله ایمنی می باشد. بدیهی است تغییر فرهنگ ایمنی در صنعت نفت دارای وسعت و تنوع بالایی است که لازم است بر اساس نظر کارشناسان، تصمیم گیری و برنامه ریزی لازم بر مدیریت ایمنی مدنظر قرار گیرد.

5- مبانی مطالعه

1-5-روش شناسی تحقیق

با توجه به اهداف و ماهیت تحقیق كه به منظور شناسایی عوامل موثر بر بهره وری مدیریت ایمنی صورت گرفته است از روش تحقیق توصیفی بهره گرفته شده است. برای جمع آوری اطلاعات و داده های مورد نیاز كارشناسان صنعت نفت به عنوان جامعه آماری در نظر گرفته شد. به منظور شناسایی عوامل سازمانی و فردی از روشهای میدانی (مشاهدات مستقیم، بررسی مستندات) و جهت اولویت بندی آنها از روش پرسشنامه ای استفاده گردید.

تحقیق طی چند مرحله با تهیه و گردآوری اطلاعات تا ارزیابی و آنالیز داده ها انجام شد که در ادامه شرح داده می شود.

2-5- مرور ادبیات موضوع

در بررسی های به عمل آمده، جمع آوری نظرات از جامعه آماری كارشناسان و محققان صنعت نفت انجام پذیرفت. در راستای درك بهتر و تسهیل مسیر تحقیق، عوامل شناسایی از بدو امر به دو دسته كلی، فردی و سازمانی تقسیم بندی شدند. با انجام مطالعات شهودی و بهره گیری از نظر خبرگان، تدوین فهرست اولیه عوامل متشكل از 29 مورد صورت پذیرفت. پس از تعیین جامعه آماری، پرسشنامه هایی به منظور شناسایی عوامل مهمتر و غربالگری آنها، تهیه گردید و در آخر به روش دلفی، 8 عامل به شرح جدول 1، به عنوان عوامل كلیدی موثر در  بهره وری  ایمنی شناسایی گردید.

جدول 1 : عوامل كلیدی در بهره وری مدیریت ایمنی

3-5- تهیه پرسشنامه

پس از شناسایی عوامل كلیدی در بهره وری مدیریت ایمنی، تعیین اولویت آنها نسبت به یكدیگر، برای برنامه استراتژی ایمنی سازمان لازم است. از اینرو، پرسشنامه ای به منظور تعیین اولویت دو به دوی مولفه ها در هر سطح بصورت جداگانه و هم چنین اولویت عوامل فردی و سازمانی نسبت به یكدیگر انجام پذیرفت.

4-5- اولویت بندی با روش تحلیل سلسله مراتبی

گام نخست در روش سلسله مراتبی ،تشكیل ماتریس مقایسات زوجی، بر اساس معیارهای شناسایی شده در جدول 1  میباشد. با توجه به وجود فرضیه عوامل فردی و سازمانی، برای هریك از سطوح و مجموعه زیر معیارها بصورت جداگانه، ماتریس مقایسات دو دویی تشكیل گردید و با استفاده از نرم افزار اكسپرت چویس، تحلیل به روش سلسله مراتبی انجام شد. نتایج بررسی داده ها، در سطح معیارهای كلان در شكل 1، ارایه شده است.. همانطور که مشاهده می شود عوامل سازمانی نسبت به عوامل فردی، اولویت دارند.

شكل 1- اولویت بندی معیارهای سطوح فردی و سازمانی

جدول 2،  اولویت عوامل كلیدی موثر در بهره وری فرهنگ ایمنی و میزان تاثیر هریك از آنها  را نشان می دهد كه رتبه هر عامل بر اساس ضریب نفوذ آن، تعیین گردیده است.

 جدول 2- اولویت بندی عوامل موثر در بهره وری مدیریت  ایمنی

در بررسی عوامل سازمانی، حمایت مدیریت در بهره وری مدیریت ایمنی، در رتبه نخست قرار می‎گیرد، بنابراین مدیریت باید برنامه های پشتیبانی و استقرار ایمنی را در سطح كلان تعریف كند.

عامل تاثیر گذار دیگر فرهنگ سازمانی میباشد كه باید در راستای ترویج فرهنگ ایمنی، قرار گیرد و با ارتقای اهمیت و ارزش ایمنی در سیستم، فرهنگ در سازمان نهادینه شود.

در اولویت بندی عوامل، ایجاد زیرساختهای ایمنی به عنوان سومین مولفه موثر مورد توجه قرار میگیرد.

وضوح قوانین و رویه ها، عامل موثر دیگری است كه در مدیریت ایمنی نقش دارد.

پذیرش كاركنان در اولویت نخست، سطح فردی قرار می گیرد البته ممکن است، در برابر پذیرش دستورالعمل های جدید ایمنی،  مقاومت هایی در سازمان بوجود بیاید که لازم است تدابیر هوشمندانه برای کاهش این چالشها و استقرار فرهنگ ایمنی، اتخاذ گردد.

عامل دیگر، آموزش كاركنان در راستای بهبود مستمر برای تبیین ایمنی، شرح خطرات، پیشگیری و استمرار در آموزش، دارای اولویت بالایی برای افزایش بهره وری مدیریت ایمنی می باشد.

رضایتمندی شغلی کارکنان و دیدگاه مثبت آنان بر مقوله ایمنی، موجب علاقمندی آنان بر گسترش و اجرای موفق فرهنگ ایمنی خواهد شد. بهره گیری از تجربه سازمانی و مستند سازی حوادث، در حوزه فردی مورد توجه قرار گرفته است.

6- نتیجه گیری و پیشنهاد

بنابراین بر مبنای نتایج این تحقیق، افزایش بهره وری مدیریت ایمنی، مستلزم رویکردی یکپارچه و تعامل سطح فردی و سطح سازمانی می باشد (شکل شماره 4).

بر این اساس در سطح فردی، مثبت اندیشی،  انگیزش و پذیرش شغلی،  نگرش مناسب به ایمنی، علاقمندی به آموزش و یادگیری، ارتباط دوستانه کارکنان موجب ارتقای سطح ایمنی سیستم می گردد.

از سوی دیگر، حمایت از عملکرد ایمنی،  فراهم کردن زمینه یادگیری ایمنی و بهبود مستمر آموزشی،  توسعه و ایجاد زیرساخت های ایمنی، گسترش فرهنگ ایمنی با رویکرد تبیین قوانین و رویه های متناسب با شرایط کاری سازمان، ارزش دادن به ایمنی، تشکیل جلسات همفکری ایمنی و سیستم مشارکتی کارکنان، قراردادن ایمنی در محور استراتژی سازمانی و تصمیات مدیریتی، موجب ارتقای سطح سازمانی در ارتقای مدیریت ایمنی می شود.

بدین منظور باید با تعیین اهداف ایمنی و اولویت بندی آنها، برنامه ریزی جامع برای استفاده از پتانسیل سازمان انجام گردد تا بر مبنای آن، استراتژی ایمنی سازمان تبیین شود. همچنین هماهنگی و ایجاد پویایی در سیستم ایمنی برای هم افزایی ارزشها و فرهنگ سازمانی در جـهت تحقـق  اهداف قرهنگ ایمنی باید استقرار یابد. ارزیابی نظارت بر فعـالیت هـای ایمنی و پایش مستمر سیستم از طریق روش متناسب با ساختار سازمانی، تعیین و اجرا شود.

بنابراین پیشنهاد می شود تا مطالعه برای بررسی روش ارتقای سیستم ممیزی ایمنی و ایجاد استانداردهای پایش متناسب با فرهنگ و ارزشهای ملی انجام گردد که این امر موجب ارتقای سطح ایمنی در صنایع نفت خواهد شد.

نویسنده: خشایار محمدبیگی، کارشناس ارشد فرآیند، پژوهشگاه صنعت نفت، تهران

مراجع:

[1] E.H. Schein, "organizational culture and leadership", 3rd edition, John Wiley, 2004.

[2] Z.Dov, "Safety climate and beyond: A multi-level multi-climate framework", Safety Science, Vol.46, No.3, Pages: 376–387, 2008.

] 3 [  صمیمی، امیر "ضرورت بررسی فرهنگ ایمنی و امنیت شغلی در صنعت نفت ایران" ، اولین همایش ملی بهداشت، ایمنی و محیط زیست، 1390

[4]http://www.shana.ir/fa/newsagency/116662

[5]I. M.fam, A. Azadeh, M. Faridan, H. Mahjubd, "Safety Behaviors Assessment In Process Industry: A Case Study in Gas Refinery", Journal of the Chinese Institute of Industrial Engineers, Volume 25, Issue 4, pages: 298-305, 2008.

[6]http://www.nigc-tpgc.ir

[7] B. Knegteringa, H.J. Pasmanb,"Safety of the process industries in the 21st century: A changing need of process safety management for a changing industry", Journal of Loss Prevention in the Process Industries,Volume 22, Issue 2,Pages 162–168,  March 2009.

] 8 [غلامی ، محمد حسین، علیزاده اوصالو، مهدی علی ، آریانی، جهانبخش "نقش ساختار سازمانی در عملكرد واحدهای بهداشت، ایمنی و محیط زیست صنایع نفت، گاز و پتروشیمی " ، شركت ملی صنایع پتروشیمی، شركت پتروشیمی تبریز اداره ایمنی.

[9]http://www.hse.gov.uk

[10] Thomas L. Saaty, (2008) “Decision making with the analytic hierarchy process”, Int. J. Services Sciences, Vol. 1, No. 1, pp.83-98

[11] http://expertchoice.com/products-services/training-services