پيامدهای روانی و بهداشتی كارهای شيفتی بر كارگران

پیامدهای روانی و بهداشتی كارهای شیفتی بر كارگران

فرناز احمد زاده، بازرس كاروزارت کار واموراجتماعی

مقدمه

كارهای شیفتی و به طور كلی كار در شیفت های متفاوت كاری، اگر طبق برنامه ریزی های صحیح و با رعایت اصول و موازین بهداشتی نباشد، می تواند موجب اختلال در زندگی فرد گردد. همچنین آمارها نشان می دهد كه پیامدهای اجرای نامناسب كارهای شیفتی به خصوص اشتباهات انسانی و حوادث و جراحات ایجاد شده برای كارگران در مشاغل شیفتی و شیفت های متناوب كاری بیش از شیفت های ثابت می باشد.

به همین منظور انجمن ایمنی و بهداشت حرفه ای كانادا (CCOHS) به منظور آگاهی كارگران و كارفرمایان اقدام به تهیه مطالبی پیرامون موضوع فوق نموده است.

مطالبی كه پیش روی شماست  ترجمه مقاله «Rotational shiftwork»  تحت عنوان پیامدهای روانی و بهداشتی كارهای شیفتی بر كارگران می باشد كه امید است مورد استفاده خوانندگان محترم قرار گیرد.

تعریف كارهای شیفتی

عبارت «كارهای شیفتی» یك گستره وسیع كاری را در برداشته كه در آن شیفت های كاری می تواند تا 24 ساعت شبانه روز، 7 روز در هفته یا به صورت مشترك، 2 یا 3 شیفت در روز با یا بدون تعطیلی ادامه داشته باشد. معمولا  مدت زمان یك شیفت كاری بین 8 تا 12 ساعت در نوسان است.

كارگران در تمامی شیفت ها در حال گردش بوده و این جزو ثابت و از پیش تعیین شده یك سیستم و برنامه كاری می باشد. تعریف كار شیفتی در این مقاله شامل شیفت های ثابت نظیر شیفت ثابت شب كار، شیفت روز كار و یا عصر كار نمی گردد.

چرا بایستی اثرات كارهای شیفتی مطالعه گردد؟

حدود 25 درصد مردم آمریكای شمالی در كارهای شیفتی مشغول به كار هستند و بسیاری از كارشناسان در نتیجه اجرای نامناسب كارهای شیفتی، به خصوص اشتباهات انسانی نظیر حوادث و جراحات ایجاد شده برای كارگران، مقصر شناخته شده اند.

روزهای كاری متناوب و شیفت های شب و عصر در مشاغل صنعتی، معادن و بیمارستان ها امری عادی به شمار می روند. كارهای شیفتی همچنین در محیط های كاری كه دارای تجهیزات گران قیمت هستند، بیشتر مشاهده می گردد. تعداد زیادی از كارگران كه در كارهای شیفتی مشغول بكارند از خستگی مزمن، ناراحتی های دستگاه گوارش و حتی اختلال در زندگی خانوادگی و شخصی شكایت دارند، از سوی دیگر برخی از كارگران كارهای شیفتی را به این دلیل كه دارای وقت و زمان آزاد بیشتری می باشند ترجیح می دهند.

آیا كار شیفتی مغایرتی با اصول ایمنی و بهداشت حرفه ای دارد؟

یك كارگر نوبت كار، به ویژه كارگری كه شب ها مشغول به كار است، اغلب تابع یك برنامه زمانی غیر عادی می باشد كه این امر در دراز مدت می تواند پیامدهای ذیل را در برداشته باشد:

- ایجاد اختلال در سیكل برنامه شبانه روزی (چرخه بیولوژیكی شبانه روزی)

- محرومیت از خواب كه این امر خود باعث ایجاد ناراحتی های دستگاه گوارش و قلبی و عروقی می گردد.

- تشدید بیماری های جسمی موجود

- ایجاد اختلال در روند زندگی خانوادگی و اجتماعی فرد.

نتایج و شواهد بررسی روی كارگران شیفتی حاكی از آن است كه مشاغل شیفتی دارای فاكتور ریسك اثرگذاری بیشتری بر سلامت و ایمنی كارگران، نسبت به شیفت های ثابت می باشند.

نتایج و پیامدهای اختلال در چرخه بیولوژیكی شبانه روزی چیست؟

به طور كلی شرایط فیزیكی بدن انسان و كلیه فعالیت های مرتبط با آن از یك چرخه روزانه یا چرخه 24 ساعته پیروی می كند كه چرخه بیولوژیكی شبانه روزی  نامیده می شود.

این چرخه تمامی موارد مرتبط با میزان و نوع فعالیت را در طول یك شبانه روز، چه به صورت فعالیت های خارجی و چه به صورت عملكرد اندام ها و ارگان های درونی نظیر خوابیدن، بیدار شدن، هضم غذا، دمای بدن، ترشح آدرنالین، فشار خون، ضربان قلب و... را در برمی گیرد. كلیه رفتارهای انسانی در طی این چرخه شبانه روزی به طوری تنظیم می گردد كه در طول روز با افزایش فعالیت و شب هنگام با كاهش فعالیت همراه گردد.

به طور معمول بدن از روش های گوناگونی نظیر ساعت زمانی برای تنظیم فعالیت های مختلف و همچنین برای متوازن نگه داشتن چرخه بیولوژیكی در مسیر صحیح بهره می جوید، به طور مثال دمای بدن در طول عصر و در ابتدای  غروب (ساعت 18/00) در بالاترین مقدار خود بوده و در ساعات اولیه صبح (4/00 صبح و یا حتی قبل از طلوع آفتاب) در كمترین مقدار خود قرار دارد.

اگر شخصی در شب مشغول كار و فعالیت باشد دمای بدن او تغییر زیادی در طول یك دوره 24 ساعته كه همان چرخه بیولوژیكی شبانه روزی است ندارد و چون در حالت عادی دمای  بدن در شب به علت كاهش فعالیت كاهش می یابد، او با توجه به فعالیت زیادی كه در شب دارد، دچار اختلال شده و سردرگمی و آشفتگی ناشی از آن می تواند منجر به ایجاد احساس خستگی گردد. این احساس خستگی شبیه سردرگمی و آشفتگی و خستگی است كه در طول پروازهای   طولانی مدت ایجاد می گردد و اغلب بعنوان خستگی پرواز نامیده می شود.

در برخی چرخه های بیولوژیكی، سیكل زمانی 2 تا 3 روز و یا حتی زمان طولانی تری را دارا می باشد. افراد به علت وجود رفتارهای بیولوژیكی به سرعت با چرخه های بیولوژیكی در برنامه های جدید منطبق می شوند و چرخه های شبانه روزی ممكن است هرگز با اختلال مواجه نشوند. زیرا یك روز مرخصی و استراحت در كلیه مشاغل می تواند باعث برگشت فرد به برنامه های روزهای عادی و معمول گردد. ولی به هر حال تغییرات متناوب در برنامه و اختلال در چرخه بیولوژیكی شبانه روزی می تواند در دراز مدت منجر به ایجاد خستگی مزمن و دیگر مشكلات و ناراحتی های بهداشتی یا روانی گردد.

تغییرات خواب در كارهای شیفتی

اختلال در كمیت و كیفیت خواب در كارهای شیفتی امری معمول و اجتناب ناپذیر بوده و این امر بخصوص در كارهای شیفت شب بیشتر مشاهده می گردد.

خواب روز، بندرت مانند خواب شب آرام بخش است. مشكلات بیشتر، زمانی ایجاد می گردد كه كارگر شب كار هنگام بازگشت به خانه به دلیل نبود یك مكان راحت، ساكت و تاریك برای خوابیدن، از خواب مناسب و یا آرامش بخش برخوردار نمی گردد و این امر یكی از متداول ترین شكایات كارگران كارهای شیفتی می باشد؛ زیرا خواب شب و فعالیت در همان زمان، در چرخه شبانه روزی با هم تداخل می نمایند.

اختلالات گاستریت (ناراحتی های دستگاه گوارش) ناشی از كارهای شیفتی

مسایل و مشكلات دستگاه گوارش و ناراحتی های معده نظیر سوء هاضمه، سوزش سردل، درد معده و جراحات دستگاه گوارش (زخم های معده و اثنی عشر) در میان كارگران كارهای شیفتی و كارگران شب كار بیش از كارگران روز كار، معمول می باشد. ساعات كاری نامنظم و فقدان نظم و ترتیب در زمان خوردن و خوابیدن باعث تشدید زخم های دستگاه گوارش می گردد.

شرایط كاری فوق باعث ایجاد بی نظمی در نوع و زمان وعده های غذایی می گردد كه این امر در وهله اول به تنهایی از اهمیت چندانی برخوردار نمی باشد. كارگران شب كار معمولا به علت فقدان اشتها در شب به مصرف وعده های میان غذایی بجای وعده غذایی اصلی و كامل تمایل دارند كه این امر در دراز مدت باعث ایجاد فقر رژیم غذایی می گردد. همچنین به دلیل احساس خستگی ممكن است كارگر به مصرف نوشابه برای كمك به بیدار ماندن مبادرت ورزد.

اختلالات قلبی- عروقی ناشی از كارهای شیفتی

كار شیفتی به طور مستقیم با اختلالات قلبی مرتبط نیست؛ ولی روش زندگی می تواند به طور مستقیم روی مشكلات و مسایل بهداشتی و سلامتی فرد اثرگذار باشد. بنابراین كارگران شیفتی و نوبت كار باید از برنامه های ورزشی، ممنوعیت كشیدن سیگار، داشتن عادات و رژیم غذایی مناسب و همچنین اوقات استراحت مناسب برخوردار باشند.

تحقیق روی مردان سویدی كه دارای سابقه سكته قلبی می باشند نشان می دهد اكثریت آنان كارگران نوبت كار بوده اند، مطالعه دیگری نشان می دهد كه اصلاح برنامه های شیفتی بالاخص تغییر ساعات كاری به طور مثال (روز – عصر - شب) و بالعكس می تواند به طور شاخص چندین وضعیت خطرناك برای قلب، نظیر گرفتگی عروق كرونری، افزایش تری گلیسیریدها، گلوكزها و ترشح كاتكل آمین را كاهش دهد.

آیا كارهای شیفتی می تواند شرایط سخت و سنگینی در هنگام كار ایجاد كند؟

كارگرانی كه احتیاج به تمدید و یا تجویز نسخه دارویی برای كنترل عوارض و ناراحتی های جسمی دارند بایستی آگاه باشند كه تداخلات ناهمگون در چرخه بیولوژیكی شبانه روزی می تواند همزمان با تغییرات پزشكی و دارویی برخی بیماری ها همراه باشد.

اگر شما در طی شیفت كاری دارو مصرف كرده و یا تحت معالجه و درمان قرار دارید ضمن هماهنگی با پزشك معالجتان می توانید برخی اطلاعات جانبی را دریافت نمایید، همچنین اگر شما تمامی نسخه های دارویی را از یك داروخانه دریافت كنید دكتر داروساز می تواند اطلاعاتی پیرامون داروهای مشابهی كه مصرف می كنید در اختیار شما قرار دهد.

نتایج و پیامدهای كارهای شیفتی روی زندگی اجتماعی و خانوادگی

در مقایسه با كارگرانی كه تنها در روز كار می كنند، كارگران شیفتی مشكلات بیشتری را در زندگی خانوادگی خود دارند. این امر بخصوص در میزان زمانی كه در همراهی با همسر و فرزندان صرف می گردد از اهمیت فراوانی برخوردار است. ارتباطات اجتماعی با سلامت جسمی و روحی مرتبط هستند افرادی كه نمی توانند فعالیت های منظمی را در برنامه روزانه شان بگنجانند، هنگام تصمیم گیری پیرامون مسوولیت های خانوادگی با مشل مواجه می شوند.

شركت در فعالیت های جانبی نظیر شركت در كلوپ های ورزشی و دیگر فعالیت های سازماندهی شده برای كارگران شیفتی بسیار مشكل است، زیرا این برنامه ها معمولا با برنامه های روزانه معمول هماهنگ هستند و با زمان استراحت و یا كار كارگران نوبت كار تداخل می یابند. فقدان مستمر روابط اجتماعی می تواند در دراز مدت  منجر به احساس تنهایی و انزوا گردد.

اصول ایمنی و بهداشت حرفه ای مرتبط با كارهای شیفتی

در هنگام بررسی حوادث كارهای شیفتی، هر فاكتور و عاملی می تواند به عنوان سبب و علت بروز حادثه شناسایی شود. در حوادث و جراحاتی كه معمولا در هنگام شب رخ می دهد، كاهش دقت و توجه نقش مهم و اساسی ایفا می كند. به هر حال باید بررسی گردد كه آیا كارگران شیفتی و نوبت كار نسبت به كارگران روز كار در معرض خطر حوادث بیشتری قرار دارند یا خیر؟

البته شرایط كار در شیفت های مختلف یكسان نیستند. برای مثال حجم كار،  دسترسی به سیستم های پشتیبان، تعداد نظارت و رسیدگی می تواند از شیفتی به شیفت دیگر تغییر یابد كه این فاكتورها می تواند در هنگام تطبیق، بر بروز نتایج تاثیرگذار باشد.

فقدان خواب در عملكرد شخص اختلال ایجاد نموده و تحقیقات نشان می دهد كه كارایی روحی و روانی مطلوب برای كارگران، بین ساعات 14 و 16 است. بیشترین میزان افزایش درك و آگاهی عمومی در ساعت 13 الی 19 عصر اتفاق می افتد همچنین میزان كارآیی در ساعت 30/3 الی 30/5 صبح در كمترین سطح قرارداد.

راهكارهایی برای اصلاح شرایط موجود

در مرحله اول بهترین راه حل برای مسایل مرتبط با كارهای شیفتی، حذف اینگونه كارها می باشد؛ اما این راه حل عملی و امكان پذیر نمی باشد. لذا بایستی اصلاحاتی در خصوص مشاغل فوق انجام پذیرد.

اصلاحات می تواند در دو سطح اصلی انجام شود:

- سطح سازمانی: طراحی مناسب برنامه های شیفتی و ایجاد امكانات و تسهیلات بهتر در این خصوص

- سطح فردی: كمك به كارگران برای داشتن خواب بهتر، رژیم غذایی مناسب و كاهش استرس

دستاوردهای سازمانی در این خصوص چیست؟

یك سازمان می تواند از چندین روش برای كمك به كاهش اثرات كارهای شیفتی برای كارگران استفاده كند. از مهمترین مواردی كه بایستی در هنگام بررسی سازمانی مدنظر قرار گیرد، می توان عوامل ذیل را نام برد:

الف:  طراحی برنامه نوبت كاری

طراحی برنامه های شیفتی برای انجام حداكثر فعالیت در ساعات كاری، مهمترین روش موثر برقراری مسایل ایمنی و بهداشتی در كارهای شیفتی می باشد. بیشترین فعالیت معمولا از یك روش نوبتی حاصل می گردد كه نتیجه تعادل در فعالیت هاست و بیشترین نگرانی ها از بابت مراقبت های پزشكی، اجتماعی، روانشناسی و شخصیتی می باشد.

• میزان دوره و نوبت كاری را بررسی كنید (تعداد روزها در هر یك از شیفت های كاری قبل از ایجاد هرگونه تغییر وضعیت برای ورود به شیفت بعدی) طی بررسی ها مشخص گردیده است كه مطلوب ترین دوره های چرخشی اغلب سیستم های معمول دوره چرخشی در یك هفته با 5 تا 7 شیفت شب است. هر چرخه شبانه روزی طی حداقل 7 روز تنظیم می شود، برخی از طراحان برنامه ها احساس می كنند كه یك چرخه شیفتی طولانی تر بایستی مورد بازبینی مجدد قرار گرفته و كارگران حداكثر از دو هفته تا یك ماه در یك شیفت یكسان قرار گیرند.

مشكل زمانی پیش می آید كه تغییر شیفت كارگران از برنامه شب به روز و یا در روزهای تعطیل انجام گردد. بنابراین بایستی برنامه ریزی طوری باشد تا امكان لغو برنامه های تنظیم شده و همچنین فواصل زیاد بین دوره ها امكان پذیر باشد.

پیشنهاد دیگری كه می توان در این زمینه عنوان نمود، چرخش سریع شیفت هاست؛ در جایی كه شیفت های مختلف كاری وجود دارد، این روش ممكن است شكاف و اختلال در چرخه شبانه روزی را كاهش داده و همچنین زمانی برای ارتباطات اجتماعی برای كارگر فراهم سازد.

بر اساس بررسی های علمی به اثبات رسیده، تفاوت ها و برتری های فردی مهمترین نقش را در این خصوص ایفا می كنند. اما نقش آن به طور دقیق در تعیین بهترین شرایط كاری مشاغل شیفتی مشخص نگردیده است.

به طور كلی در طراحی برنامه نوبت كاری، چند نكته باید مد نظر قرار گیرد:

• به چرخش و جابجایی شیفت ها توجه ویژه ای اعمال كنید، پیشنهاد می گردد چرخش شیفت ها از روز به عصر و از عصر به شب انجام شود زیرا این امر همزمان با گردش چرخه شبانه روزی بوده و تنظیم فرآیندهای فیزیولوژیكی بدن راحت تر صورت می پذیرد.

• زمانی كه در آن شیفت كار آغاز شده و پایان می یابد را مورد بررسی قرار دهید، شیفت های صبح زود (5 یا 6 صبح) دارای كاركنان و مراجعان خاص خود بوده و باید توجه ویژه ای به این گروه گردد. این ساعت كاری بیشتر در سیستم حمل و نقل شهرداری ها و تمیز كردن معابر ملاحظه شده و بیشترین خشونت های اجتماعی نیز در این گروه ملاحظه می گردد.

 یك دوره استراحت حداقل 24 ساعته پس از هرشیفت كاری شب مهیا كنید، زمان های استراحت بایستی قبل از شروع دوره قبلی بوده و همچنین از كار در چند شب متوالی اجتناب ورزید.

 اشكال متفاوت شیفت های كاری را بررسی كنید برای مثال:

• كار در شیفت های روز بوده و شیفت های كاری در طول زمان 10 تا 12 ساعت انجام شود. این امر می تواند شیفت های پی در پی و زمان های مرخصی طولانی تر را به همراه داشته باشد. به هرحال ساعت های كار طولانی ممكن است باعث ایجاد خستگی فیزیكی و روانی شده و این امر بایستی در هنگام انتخاب شیفت كار مناسب مد نظر قرارگیرد.

• استراحت تعطیلات آخر هفته را در هر زمانی كه امكان پذیر است برای كارگران مهیا كنید.

•  اگر نوع تولید و محصولات این امكان را می دهد كه دوره های كاری زیادتر شود و كار در شیفت های كاری زیاد و بازمان كمتر انجام شود با ایجاد شیفت های كاری ویژه به این امر مبادرت ورزید.

• كارگران شیفتی را جلوتر از برنامه های كاریشان آگاه كنید تا آنها بتوانند در مورد فعالیت ها، ارتباطات خانوادگی با دوستان و ... تصمیم گیری نمایند. همچنین تاجایی كه امكان پذیر است اجازه دهید برنامه ها منعطف بوده و امكان هرگونه تغییر در آن وجود داشته باشد.

ب : امكانات

تدارك و آماده سازی امكانات اصلی می تواند به سازگاری بهتر كارگران شیفتی و نوبت كار با محیط كار كمك شایانی كند:

• به محیط كار توجه ویژه ای داشته باشید. نور، روشنایی و تهویه مناسب برای تمامی شیفت ها از اهمیت خاصی برخوردار است. در شیفت های شب، محیط های كاری را در نزدیكی هم و به طوری قرار دهید تا كارگران شب كار بتوانند به راحتی در تماس با یكدیگر بوده و در مجاورت هم باشند.

•  امكانات استراحت را در جایی كه امكان پذیر است مهیا كنید، هرگاه كارگر باید بعد از یك شیفت كاری شب به عنوان مثال برای شركت در دوره آموزشی و انجام پاره ای امور در محل كار حضور داشته باشد. بایستی امكانات استراحت قابل قبول، مهیا و فراهم باشد. همچنین وقتی یك كارگر شب كاردرحال آماده باش می باشد بایستی همواره در ساختمان محل كار حضور داشته باشد و بتواند از امكانات مهیا شده به منظور استراحت مناسب و كافی استفاده كند تا خسته و بی حوصله نباشد.
• سرویس های كافه تریای خوب برای ارایه خدمات به كارگران مهیا كنید. این امر می تواند ضمن ایجاد تعادل در رژیم غذایی، نیازهای تغذیه ای شیفت های مختلف را تامین نماید.
•  به امكانات پیشنهادی برای فعالیت های اجتماعی توجه ویژه ای نشان دهید، معمولا احتیاجات اجتماعی كارگران نوبت كار در موقعیت های تفریح و سرگرمی و ارتباطات اجتماعی بسیار كمتر از كارگران شیفت روز كار می باشد.

• — به كیفیت و مراقبت های روزانه برای كودكان كارگران شیفتی توجه كنید؛ این امر از فشار و استرس روانی تمامی اعضای خانواده می كاهد.

ج: تحصیلات

تحصیل كاركنان اثرات بسیار مثبتی روی سلامت، بهداشت وایمنی كارگران كارهای شیفتی داشته و برای توقف اثرات نامطلوب بر كارگران به ویژه كاهش استرس، می تواند مفید و مثمر ثمر باشد.

چه راه هایی برای سازگاری با كارهای شیفتی به كارگران پیشنهاد می گردد؟

افرادی  كه در كارهای شیفتی مشغول به كار می باشند ممكن است با مشكلات زیادی روبه رو گردند كه برای سایرین این امر از اهمیت چندانی برخوردار نباشد. این مشكلات می توانند از تغییرات جزیی در خوردن، خوابیدن تا مشكلات حاد و پیچیده تر باشند. نكات ذیل می تواند به عنوان راهنمای عملی به منظور سازگاری بیشتر با كارهای شیفتی مطرح گردد:

الف: راهكارهایی برای الگوهای رژیم غذایی مناسب

• تاجایی كه امكان پذیر است از الگوهای منظم خوردن پیروی كنید، بایستی وعده های غذایی متعادل و متنوع در رژیم غذایی گنجانده شود و زمان وعده های غذایی خانوار را یكسان نگه دارید، حتی اگر این امر در مغایرت و تضاد با تغییرات مداوم، پیوسته و معمول در كار باشد. وعده های غذایی خانواده بایستی به صورتی تغییرداده شود كه نیازهای كارگران شیفتی را تامین نماید.
•   زمان وعده های غذایی در كارگران عصر كار باید مشخص باشند.
• وعده های غذایی اصلی بایستی در میانه روز بوده و در وسط شیفت كاری قرار بگیرد. كارگران شب كار بایستی وعده های میان غذایی سبك داشته و صبحانه را سبك میل نمایند، آنها همچنین باید در هنگام خوابیدن در روز گرسنه نباشند تا ناراحتی های سوء هاضمه و دستگاه گوارش به حداقل برسد.
•  رژیم غذایی باید از تنوع غذایی برخوردار باشد. زیاد آب بنوشید و به طور معمول و متعادل از سبزیجات، میوه جات، شیر كم چرب، گوشت مرغ و ماهی، محصولات لبنی، نان و غلات و.... بخورید، بیسكویت و میوه را بجای شیرینی در هنگام استراحت بین كاری مصرف كنید و از مصرف بیش از اندازه نمك، قهوه، الكل و غذاهای چرب به ویژه در شب خودداری ورزید.
•  از مصرف بیش از حد آنتی اسیدها، آرام بخش ها و قرص های خواب آور پرهیز كنید و از تكنیك های تن آرامی برای برخورداری از آسایش مطلوب استفاده كنید.

ب: راهكارهایی برای داشتن خواب بهتر

•  پس از شیفت شب حتما در طول روز بخوابید. برخی افراد ممكن است فقط قبل از شیفت كاری بعدی استراحت نمایند، سعی كنید برنامه ریزی مناسبی برای بهره وری از زمان مناسب خواب و عدم تداخل آن با ساعات كاری داشته باشید.
•  مطمین شوید كه خانواده و دوستان شما از ساعت خواب شما كاملا آگاه بوده و می دانند كه كارگران شیفتی احتیاج به یك مكان آرام، تاریك، راحت و همراه با تهویه مطبوع، دستگاه تلفن منشی دار و استتار مناسب پنجره برای جلوگیری از نفوذ نور خورشید در طول روز دارند.
•  برای اینكه خواب بهتری برخوردار باشید از تكنیك های تن آرامی و تنفس عمیق و... استفاده كنید. سعی كنید كلیه افكار منفی و ناراحت كننده را از خود دور كنید. اگر پس از یك ساعت هنوز بیدار بودید می توانید شروع به مطالعه كتاب نمایید یا به موسیقی ملایم گوش كنید. اگر باز هم موفق نشدید می توانید 
• برنامه ریزی مجددی برای دیرتر خوابیدن در روز داشته باشید.

ج: ملاحظات ویژه

• به خستگی های جسمی و عادات بهداشتی و تغذیه ای خود توجه كنید.
• از اثرات و عوارض كارهای شیفتی بر روی بهداشت روانی و جسمی آگاه شوید.
• یاد بگیرید چگونه با استفاده از تكنیك های تن آرامی خستگی جسمی و استرس را كاهش دهید.
• اوقات فراغت مناسب در میان شیفت های كاری ایجاد كنید.