محصولات و سیستم‌های پیشگیری و کنترل حریق در حوزه اعلام و اطفا، تنوع بالایی داراست و هر نوع، کاربرد خاصی دارد. اما گاهی انجام فعالیت‌هایی نه‌چندان هزینه‌بر، از تحمیل‌شدن خسارتی هنگفت جلوگیری می‌کند.
سیف کست در این اپیزود با عنوان “کلیات پیشگیری و کنترل حریق – قسمت دوم” به موضوعاتی چون ساخت، چیدمان، کشف، اعلام و اطفا حریق پرداخته‌است.
اگر هنوز قسمت اول را نشنیده‌اید، پیشنهاد می‌کنیم قبل از شروع قسمت دوم، از اینجا به سراغ اپیزود یازدهم از فصل سوم بروید!

آنچه در پیشگیری و کنترل حریق گذشت…
در اپیزود پیش، با عوامل آغاز، مخاطرات، گسترش و شدت حریق آشنا شدیم و چک‌لیستی متناسب تهیه کردیم؛ فاکتورهایی که آگاهی و اطلاع از آنها و در نهایت رعایتشان نقش مهمی در طراحی واحدهایی بدون حریق دارد.

ساخت – Construction
در پیشگیری و کنترل حریق، پس از موضوع طراحی، وارد فضای ساخت یا Construction می‌شویم.

خرید
در فاز ساخت، Material و مواد به پروژه ساخت تاسیسات صنعتی وارد یا اصطلاحا خریداری می‌شوند.
طبق یکی از بندهای جدید و کاربردی استاندارد ۴۵۰۰۰ که بند زنجیره تامین را در HSE کاملا تایید می‌کند، ما باید برای کنترل – خواه به شکل دستورالعمل، خواه به شکل روش اجرایی – ورود کرده و تمام این مواد را از نظر ریسک‌های حریق مورد مطالعه قرار دهیم، و آن ماده‌ای را از نظر کیفیت ایمنی توصیه کنیم که بتواند:
بارِ ریسک کمتری داشته‌باشد، میزان انتقال حریق و انتقال حرارت را به شدت پایین آورد و همین‌طور عامل بروز هم نشود. در کنار تجهیزات، خدماتی که خریداری می‌شوند نیز باید تحت نظارت ما قرار بگیرند؛ مثلا شرکتی قرار است به صورت پیمانکار برای ما کارهای تاسیساتی و فعالیت‌های برقی انجام دهد. کابل‌شکی، گرفتن انشعاب و در کل پروسه‌ای که در حال انجام است باید از نظر پیشگیری و کنترل حریق مورد نظارت قرار بگیرد تا باعث خطر جدید نشود.

جانمایی و انبارش مواد از نظر پیشگیری و کنترل حریق
هنگام طراحی واحد صنعتی، باید از پیش استراتژی مناسب در جانمایی تجهیزات، انبارش مواد و انبارش محصولات در نظر گرفته‌شود؛ اگر فضای مناسبی در انبار وجود ندارد و خرید ما اصطلاحا مازاد است قبل از فرایند خرید در سلسله‌مراتب خرید تجدید نظر کنیم، اگر مواد، درصورت قرارگرفتن در بارانداز، ریسک‌های حریق با خود به همراه داشتند، در جانمایی آنها بیشتر تفکر کنیم.
انبارش مواد
 
نظارت، بدون پول!
بخشی که در پیشگیری و کنترل حریق اغلب نادیده گرفته می‌شود و اتفاقا هزینه زیادی هم ندارند نظارت است.
در نظارت: فضاها و جانمایی‌ها را درست می‌کنیم، پروسه خرید را اصلاح می‌کنیم، فعالیت گروه‌های مختلف را مرتب می‌کنیم، و در کل، اقدامات مدیریتی انجام می‌دهیم.
فرض کنید پیمانکاری در حال اصلاح سیستم روشنایی و یا نصب سقف کاذب در واحد شماست. در نگاه اول،  دارید هزینه‌ای به عنوان دستمزد متقبل می‌شوید، پس نمیخواهید خرج دیگری روی دستتان بیفتد.
نکته‌ای که وجود دارد این است که ما اصولاً زمانی که پیمانکار می‌گیریم، برای نظارت بر کارهایش وقت نمی‌گذاریم؛
که ناظر این باشیم که آیا فرد کارش را درست انجام داده یا نه، از مواد و Material استاندارد استفاده کرده یا نه،
همین‌ها، از اقداماتی هستند که هزینه آنچنانی ندارند ولی می‌توانند ریسک حریقی احتمالی در سازمان را حذف می کنند یا به حداقل می‌رسانند.

الزامات قانونی پیشگیری و کنترل حریق – مبحث ۳
مبحث ۳ الزامی قانونی در حوزه پیشگیری و کنترل حریق است که در بحث طراحی و اجرا ورود می‌کند و برای مجاب کردن سازمان و صاحبان صنعت به رعایت الزامات و انطباق قوانین، به کمک ما می‌آید. از تمهیدات لحاظ‌شده در مبحث ۳، بحث پیشگیری از توسعه حریق به فضاهای دیگر است که کنترل درست آن از مواردی است که هم می‌تواند کاهش هزینه‌ها را به دنبال داشته باشد و هم موجب کاهش خسارات انسانی شود.

 
مدیریت شرایط اضطراری
از موارد قابل توجه در مبحث ۳ که در خیلی از شرکت‌ها زیرساختش به صورت کامل وجود دارد ولی استفاده نمی‌شود، بحث مدیریت شرایط اضطراری مرتبط با پیشگیری و کنترل حریق است.
مثلا هنگام بررسی انبارهایی که دارای Material، تجهیزات و یا یدکی‌های ارزشمند هستند، با پلمپ بودن درب خروج اضطراری مواجه می‌شویم، حجم قابل توجهی از این پارامترها همان اقدامات پیشگیرانه‌ای است که باید انجام دهیم و اکثرا هم پول احتیاج ندارند و در عوض تدبیر می‌خواهند. با وجود ذکر نام طراحی در مبحث ۳، می‌توان الزامات آن را، حتی زمان فعالیت‌های بهره‌برداری انجام داد؛ نکته مهم این است که از قبل، Punch List استخراج کرده و مشکلات اصلی که باعث ایجاد حریق یا توسعه آن می‌شوند را مشخص کنیم.

خروج اضطراری – Emergency Exit
اگر کنترلی خاصی برای رعایت ضوابط پیشگیری و کنترل حریق در مسیرهای فرار و خروج اضطراری صورت نگیرد، مسیرهایی که قرار است جان ما را نجات دهد، خود به عامل خسارت انسانی یا خسارت اموال بدل می‌شود.
مثلا اگر در ساختمانی راه‌پله‌ای وجود دارد و آن را به عنوان box بسته تلقی نکنیم، همان طور که در اپیزود قبل هم درباره آن صحبت کردیم، می‌تواند انتقال‌دهنده حریق و دودها، گازها و بخارات به طبقات بالا باشد.
چیدمان از نظر پیشگیری و کنترل حریق فاصله از سیستم روشنایی، فاصله تا دیوار، فاصله تا درب‌های فرار، رعایت مسیرهای ورود و خروج و مهم ترین قسمت؛ فاصله تا سقف، موضوعاتی است که در رابطه با چیدمان مطرح است و به قدری اهمیت دارند که می‌توانند ریسک حریق را به شدت کاهش یا افزایش دهند.

ارتفاع تا سقف
با نگاه به آتش‌سوزی‌هایی که در چند وقت اخیر اتفاق افتاده درمی‌یابیم که همه حریق‌ها سبب ریزش سقف شده‌است که دلیلش همین چیدمان نامناسب و رسیدن حرارت به سقف است. اگر ارتفاع مناسب تا سقف رعایت نشود، حرارت خیلی زود به سقف خواهد رسید.
از موضوعاتی که در اپیزود یازدهم (پیشگیری و کنترل حریق – قسمت اول) درباره آن صحبت کردیم رفتار حریق بود و گفتیم که رفتار دودها، گازها و بخارات، عمودی و به سمت بالاست. حرارتی که به سمت سقف هدایت می‌شود، در سازه‌های فلزی و مخصوصا سازه‌هایی که به شکل سوله طراحی می‌شوند می‌تواند سقف خوابانده و روی تجهیزات ما آوار کند، شدت حریق را بیشتر کرده و خسارات را چند برابر کند.

عایق‌کاری
از موارد مفید در پیشگیری و کنترل حریق، عایق‌کاری در سقف‌هاست که اجازه ندهد سقف در مدت زمان کوتاهی به دمای بیشتر از ۵۰۰ درجه برسد.

اقدامات Active و Passive
همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، پس از عارضه‌یابی، دو سری اقدام مهم در پیشگیری و کنترل حریق داریم:
اقدامات Active و Passive که برخی از این اقدامات هزینه زیادی ندارند و مدبرانه و مهندسی هستند و برخی هزینه‌بر.

اقدامات Passive
عایق کاری، جداسازی فضاها، چیدمان‌ها، راه‌های فرار، مقاوم‌سازی سازه‌ها در برابر حریق، و چیدمان‌هایی که اجازه گسترش حریق به فضاهای بعدی را ندهد، جزء مهمترین عوامل پسیو در صنعت است.

جداسازی فضاها
منظور از جداسازی فضاها از هم، این است که مثلا اگر انباری با مواد قابل اشتعال داریم – مایعات، خواه جامدات یا شکل دیگری – آنها را از فضای تولید و تاسیسات جدا کنیم. این کار، از بهترین راه‌های پیشگیری و کنترل حریق است.

مقاوم‌سازی سازه‌های فلزی
همان‌طور که می‌دانید، در مباحث مقررات ملی ساختمان درباره رفتار سازه در برابر حریق صحبت شده‌است.
فلزات معمولا در دماهای بالاتر از ۵۰۰ درجه شروع به تغییر شکل و خاصیت داده و در نهایت باعث جدایی و کُلاپس (Collapse) یا ریزش می‌شوند. ما با روش‌های متنوعی این مقاوم‌سازی را انجام می‌دهیم؛ با مصالح ضدحریق یا مقاوم در برابر حریق که می‌توانند مقاومت سازه را ۲ الی ۴ ساعت و ۱۲۰۰ درجه سانتی‌گراد بالا ببرند که این عدد در پیشگیری و کنترل حریق‌های عظیم فوق‌العاده تاثیرگذار است.

اقدامات Active
در سیستم‌های اکتیو یا Fire protectionها، دسته‌بندی اعلام حریق، کاشف حریق و اطفا حریق مطرح است.

سیستم‌های کاشف حریق – Fire Detection
سیستم‌های کاشف حریق یا Fire Detectionها به شناسایی حریق شرایط مختلف می‌پردازند و ساختارهای متفاوتی دارند: در صورت وجود شعله، از Flame Detectorها استفاده می‌کنیم، در صورت وجود دود، از Smoke Detectorها استفاده می‌کنیم،
درصورت وجود گردوغبار در فضا نمی‌توانیم از دوسیستم دیگر استفاده کنیم و باید به سراغ Heat Detectorها برویم.
سیستم‌های اعلام حریق به وجود آمده‌اند که ما در کوتاه‌ترین زمان ممکن، حریق را شناسایی کرده و سپس به فضاهای Firefighting ورود کنیم. بعد از فعال‌شدن سیستم شناسایی حریق – چه به صورت دستی (Manual)، چه به صورت اتوماتیک – وارد بحث اطفا حریق می‌شویم.

سیستم‌های اطفا حریق
سیستم‌های اطفا حریق، اصولا شکل یکپارچه‌ای دارند و به: سیستم‌های متعارف، سیستم‌های Addressable یا آدرس‌پذیر، و سیستم‌های هوشمند مثل F&G تقسیم‌بندی می‌شوند.

سیستم‌های متعارف
سیستم‌های متعارف یا متمرکز از یک پنل مرکزی تشکیل می‌شوند که تجهیزات کشف حریق مثل Detectorها و هشداردهنده‌های مختلف مثل آژیر، فلشر (Flasher) و… به صورت کامل به آن متصلند.
پنل مرکزیِ کنترل و اعلام حریق به شبکه برق اصلی وصل می‌شود. البته باتری‌های پشتیبانی برای بک‌آپ شبانه‌روزی  و امکان حفظ برق در شرایط قطعی را هم دارا می‌باشند. سیستم‌های متعارف از چند مدار یا Zone تشکیل می‌شود که به آشکارسازها، Detectorها، آژیرها و فلشرها مجهز است و در بخشی مجزا از ساختمان نصب می‌شود.
مشکلی که سیستم‌های متعارف دارند این است که برای هر فضا نیازمند یک پنل و یک سیستم مجزا هستند و در یک برد مرکزی نمی‌توان تمام فضاها را به صورت متمرکز پایش کرد.
از مزایای سیستم اعلام حریق متمرکز می‌توان به هزینه پایین، نصب و راه اندازی سریع، عیب‌یابی راحت و تعویض و جایگزینی ساده اشاره کرد.

سیستم‌های آدرس‌پذیر
بحث سیستم‌های آدرس پذیر که امروزه در صنایع و ساختمان‌ها بیشتر مدنظر است، کاملاً به صورت یک سیستم یکپارچه مجموعه شما را کنترل می‌کند. در این سیستم، تمام قسمت‌ها و Zoneها به یک پنل وصل می‌شوند و در یک پنل می‌توانیم به طور مجزا همه این سیستم‌ها را پایش کنیم. در سیستم Addressable هر تجهیز اعلام حریق، دارای آدرسی اختصاصی است و در پنل با مختصات خاص خود تعریف می‌شوند. در صورت بروز حریق مکان دقیق دتکتوری که دود، حرارت یا شعله را تشخیص داده به راحتی قابل فهم است.

سیستم‌های F&G
سیستم‌های F&G یاFire Gas Detection System ، اغلب در پروژه‌های خیلی حساس و پیشرفته صنعتی، برای پیشگیری و کنترل حریق به کار می‌رود؛ فضاهای پالایشگاهی و پتروشیمی، نیروگاه‌ها یا فضاهایی که مباحث شیمیایی، نشت مواد شیمیایی و مواد قابل اشتعال شیمیایی دارند.
این سیستم‌ها با توجه به نوع برند‌شان دارای قابلیت‌های ویژه‌ای هستند و می‌توانند گازهای مختلفی را احساس کنند.
مثلا گازهای LEL و گازهای H2S از این طریق می‌توانند کاملاً Sense شوند و به پنل مرکزی و برد اصلی سازمان، این اطلاع داده‌شود که نشتی وجود دارد.

اطفا حریق
اطفاء دو قسمت دارد:
بخشی مربوط به افراد کارخانه و سازمان است و بخش دیگر آن به تیم‌های حرفه‌ای Firefighting برمی‌گردد
درخصوص اطفا حریق، دسته‌بندی‌های زیادی در دنیا وجود دارد. ما به سراغ استاندارد NFPA10 که یکی از مراجع اصلی و بزرگ دنیا در خصوص تدوین قوانین و استانداردهای مربوط به پیشگیری و کنترل حریق است.

خاموش‌کننده‌های دستی
دسته‌ی اول خاموش‌کننده‌های دستی هستند. نحوه چیدمان، فاصله بین خاموش‌کننده‌ها، نوع خاموش‌کننده نسبت به مواد قابل اشتعال و… کاملاً در این استاندارد قابل دستیابی است.

جعبه‌های آتش‌نشانی – Fire Box
در حوزه پیشگیری و کنترل حریق، موردی به نام جعبه‌های آتش‌نشانی یا Fire Box دیده‌می‌شود.
فایرباکس‌ها به دلیل دسترسی آسان و سادگی کار برای خاموش‌کردن آتش‌ها به صورت دستی، استفاده عمومی دارند و از این نظر برای پیشگیری و کنترل حریق بسیار کاربردی هستند.
البته آتش‌نشان‌ها (لینک شود به سایت اسپانسر – صماکو) هم از فایرباکس‌ها استفاده زیادی می‌کنند.
 
فایرباکس
خاموش‌کننده‌های اتوماتیک
دسته دوم، خاموش‌کننده‌های اتوماتیک هستند. در بحث اطفا اتوماتیک، امروزه سیستم‌های مختلف و زیادی وجود دارد و ما در سه دسته اصلی این دسته‌بندی را انجام میدهیم:

• اطفا حریق آبی

• اطفا حریق گازی

• اطفا حریق فوم

اطفا حریق آبی
اطفا حریق آبی به دلیل ارزان و دردسترس بودن آب برای همه ، از مزایای بزرگ سازمان است. اطفا آبی به دو نوع تر و خشک تقسیم می‌شود. هنگام صحبت از خاموش‌کننده‌های اتوماتیک، سیستم‌های اسپرینکلر و آب‌پاش حتما مدنظر ما هستند.

اطفا تر
اطفا تر یعنی مجموعه زیر فشار آب است و پشت اسپرینکلرهای ما آب وجود دارد.

اطفا خشک
در اطفا خشک، پشت اسپرینکلرها آبی وجود ندارد و عاملی جهت آوردن آب به پشت اسپرینکلرها لازم است.
این نوع اطفا برای مکان‌های با حساسیت بالایی استفاده می‌شود که مواد و تجهیزاتی موجود بسیار گران یا اصلا حساس به آب هستند و البته در جاهایی که به دلیل برودت، وجود آب در لوله باعث یخ‌زدگی می‌شود.

اطفا حریق گازی CO2
معروفترین گازی که در اطفا حریق گازی برای پیشگیری و کنترل حریق استفاده می‌شود گاز CO2 است. اگر دقت کنیم اطفا گازی، بیشتر برای فضاهای بسته، رَک‌های کامپیوتری و فضاهایی است که در آن تاسیسات برقی وجود دارد؛ بنابراین فضا کاملا بسته است. عیب بزرگی که گاز CO2 دارد بحث خفگی و کاهش اکسیژن در فضاهای بسته است که باید حتما مد نظر قرار بگیرد.

FM200
مهم‌ترین مزیت این گازها ایمنی و سلامت آ‌نهاست، استفاده از این گازها خسارت کمتری را به بار می‌آورد،
با محیط زیست سازگارند و فشار پایین آنها باعث می‌شود تجهیزات برقی آسیب کمتری ببینند.

آیروسول
گازهای آیروسول مانند FM200 جزء مواردی هستند که می‌توانیم در شرایط برقی و رَک‌های کامپیوتری از آنها استفاده کنیم.
اما ایراد کوچک آنها فشار بالا در هنگام تخلیه است دارند که باعث می‌شود به تجهیزات برقی آسیب وارد کند.

اطفا حریق فومی
اطفا حریق فوم در فضاهای مخازن نگهداری مایعات قابل اشتعال کاربرد دارد.

جمع‌بندی کلیات پیشگیری و کنترل حریق
شناسایی و ارزیابی ریسک پیشگیری و کنترل حریق با استفاده از ابزارهای موجود اقدامات پیشگیرانه برای اتفاق نیفتادن حریق در مجموعه‌ها نظارت روی خرید، فعالیت پیمانکاری و خدماتی و… با هزینه ناچیز

• شرایط اضطراری و Emergency؛

• اقدامات اکتیو و پسیو

• اقدامات حوزه پسیو:

• طراحی، درب‌های ضد حریق، جداسازی، مقاوم‌سازی و…

• سیستم‌های اکتیو؛ در مرحله اول، پرسنل و تجهیزات داخل سازمان و البته اقدامات آتش‌نشانی

• سیستم‌های اکتیو:

• سیستم‌های کشف، اعلام و اطفا

• سیستم‌های اطفا:

• آبی، گازی و فوم

• سیستم‌های اطفا آبی:

• روش‌های تر و خشک

• سیستم‌های گازی:

• CO2 ،FM200 و آیروسول

• اطفا حریق فوم:

• انواع و اقسام پرتوسعه و کم‌توسعه، شیمیایی و مکانیکی

• ورود تیم‌های فایرفایتینگ و مقابله با حریق به صورت حرفه‌ای

این را بدانیم که: با پیاده‌سازی درست این سیستم‌ها حریق توسعه نمی‌یابد و نیازمند سیستم آتش‌نشانی و مجموعه آتش‌نشانی شهری و یا صنعتی نخواهیم بود؛ زیرا که این سیستم‌ها آنقدر دقیق هستند که هم زودتر اعلام می‌کنند و هم سریع‌تر اطفا انجام می‌دهند و اگر هم توسعه پیدا کنند در زمان کوتاهی می‌توان جلوی آنها را گرفت.